Uygarlik tariHİ Server Tardlli
MİLLİYETÇİLİK VE EDEBİYAT: ŞANDOR PETÖFİ
Yüklə 1,37 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ütopyacı
- "Ütopyacı"
- Proletarya.
- "Birinci Enternasyonal"
- "Üçüncü Enternasyonal"!
- Rona Aybay
- Pierre Brizon, Emeğin ve Emekçilerin Tarihi (çev. C. Süreya), Ankara, 1977.
- Friedrich Engels, Ütopik ve Bilimsel Sosyalizm (çev. S. Kemal), İstanbul, 1979.
- Pierre Rousseau, Keşifler ve İcatlar Tarihi (çev. A. Düz), İstan bul, 1972.
- (Rona Aybay
- Birinci Sanayi Devrimi ile İkinci Sanayi Devrimi arasında hangi farklar vardır Sanayi Devriminin sonucunda ortaya çıkan sınıflar tablo su nedir
- Sendikalar nasıl doğmuştur İşçi hareketi nasıl bir parti çe şidi ortaya çıkarmıştır "Enternasyonal" deyince ne anlaşılır Üçüncü Enternasyonalin en önemli sonucu nedir
- "imparatorluk kurma eğilimi"
MİLLİYETÇİLİK VE EDEBİYAT: ŞANDOR PETÖFİ Macarların milli şairi Petöfi (1823-1849) yirmi altı yaşında ölmüştür. En güzel şiirleri arasında yurdunun tasvirleri de yer alır. Vatan sevgisi, bu yurt tasvirlerinden başlar gibidir. Hayatı belli bir düzen içinde geçmemişti. Zaten, bu kadar kı sa bir ömür, düzene girmiş olsaydı, bu derece verimli olamazdı... Halkçıydı, samimiydi, teklifsizdi... Ancak yeni kuşakların halka, demokrasi ilkelerine yönelmeleridir ki, onun da zaferine yol açtı: 1848 ihtilalleri Macaristan'a da bulaşmıştı. Macar vatanseverle ri Avusturya boyunduruğuna karşı ayaklanmışlardı. "Millet Şarkı sı" adlı şiirini halkın önünde okuduğu zaman adeta kıyamet kop tu. "Kalk Macar!" diyordu. "Vatan seni çağırıyor. Tam zamanıdır... Ya şimdi... Ya hiçbir zaman..." Sonra ant içiyordu: "Macarların Tanrısına ant içerim!.. Ant içeriz, artık esir olmak yok!" Ama Petö fi o kadar coşmuştu ki... "kralları asınız" diye şiir yazıyordu... 1849'da... General Bern'in ordusuna girdi... AvusturyalIlar, Macarlarla başa çıkamayınca, Rusya'dan yardım istemişler... Petö fi de, Segesvar savaşında şehit düşmüştü. Petöfi'nin naaşı buluna madı. Başka ölülerle birlikte müşterek bir çukura gömüldüğü an laşıldı. "Bir düşünce bana azap veriyor: Yatakta, yastıkların ara sında ölmek!" diyen ve bir savaş alamnda can vererek "Dünya hürriyeti" için çarpışan kahramanlarla birlikte bir çukura gömül mek istediğini söyleyen Petöfi'nin dileği yerine gelmiş oluyordu... (S. N. Özerdim, Büyük Şairler ve Şiirleri, İstanbul, 1968, s. 173-175) SORULAR
SANAYİ DEVRİMİ VE SONUÇLARI İnsanları tarıma ve yerleşik yaşama götüren tarihöncesi- nin "neolitik" (cilalı taş) devrimiyle 19. yüzyılın "Sanayi Devrimi" arasında, Batı'da yaşam koşulları çok büyük de ğişikliklere uğramış değildir aslında. XV. Louis'nin çağdaşı olan insanlar, yaşayışta, eskilere, bizlerden daha yakındılar. Sanayi öncesi dönemde Avrupa 18. yüzyıl insanlarının büyük çoğunluğu "köylü" idi. Toprağın işlenişi, onlardan belli birtakım çabalar ister di ve bu işte kullanılan araçlar da yalın şeylerdi. Doğaldır ki, bunun karşılığında alman ürün de -ister istemez- ye tersiz oluyordu. Seyahat araçları, bir yerde atm yapabileceği en fazla hı za bağlı olduğundan, insanların çoğunluğu, yaşadığı böl genin dışına pek çıkabilmiş değildir. Ve yine insanların büyük çoğunluğu okuryazar değil dir. Öyle olunca da, kültür, "bir azınlığın ayrıcalığı" ola rak kalmaktaydı. O azınlık ise soylular, kilise adamları ve burjuvazidir. Kitaplar, bir yerde onlar için yazılmakta, sa nat eserleri de onlar için yaratılmaktadır. . Sanayi Devrimi Bununla beraber, 18. yüzyılın ortalarında "Sanayi Dev rimi" denen yeni bir gelişmenin, bu -bir ölçüde- kapalı dünyayı sarsan ilk işaretleri de görülmektedir.
Sanayi Devrimi derken, bu deyimdeki "devrim" teri mini en geniş biçimiyle anlamak gerekir. Sanayi Devrimi, Batılı toplumların yaşamında köklü değişikliklere yol açmıştır; ama bu değişiklikler hiç de "ani" değildir. Öyle ki, 18. yüzyılın ortalarında kendini gösteren Sanayi Devrimi bugün de sürmektedir. Bir de, Sanayi Devrimi'ni yalnız sanayi ile ilgili sanmamalı; aslın da tarımsal üretimin biçimlerindeki köklü değişikliklerle, ulaştırma araçlarındaki büyük değişiklikleri de ona sok mak gerekir. İşte Sanayi Devrimi'yle, insanlık gitgide genişleyen bir makineleşmeye yönelirken, nüfus da artmaya, hem de eskiyle kıyaslanmayacak ölçüde artmaya başlamıştır. As lında birbirine bağlı olan bu iki olay, tarihte ilk kez, Ba- tı'da 18. yüzyılın ortalarında ve İngiltere'de ortaya çıktı.
Sanayi Devrimi bazı özellikleri taşıyor:
İlk buluşlar 18. yüzyılda, çeşitli nedenlerle İngiltere'de görülüyor.
Bugün de öyledir.
Sanayi Devrimi'nin bu gelişme çizgisi içinde, genellikle iki aşama birbirinden ayrılır ve başka başka adlandırılır: Bunlardan ilk aşama 1750'den 1890'lara değin sürer yakla şık olarak. İkinci aşama ise, 19. yüzyılın sonlarında başlar.
James VVatt'ın (1765) buluşudur ki, buharın sanayide kullanılmasını genelleştirir. Sanayi Devrimi'nin ilk aşamasını nitelendiren, yalnız ca buhar enerjisi değildir; büyük dokuma sanayii ile "me- talurji"yi de kaydetmelidir, 18. yüzyıl ortalarının ilk yük sek fırınlarından Bessemer (1856) yöntemiyle çelik üreti mine değin metalürjideki gelişmeler, özellikle "demiryol ları" yapımına olanak hazırlıyor. İlk aşamada, Batı Avrupa, bütün bu gelişmelerin mer kezi olmuştur. Özellikle maden kömürü bakımından zen gin ülkeler, hareketin başını çekmişlerdir: 19. yüzyılın or talarına dek İngiltere, sonlarına doğru da Almanya bu ül kelere örnektir.
Önce, enerji kaynakları bakımından, maden kömürü önemli bir rol oynamakta devam eder; ne var ki, başka enerji kaynakları da bulunmuştur: "Elektrik" ve "petrol" gitgide büyüyen bir rol oynamaktadır. Sonra, yeni sanayi alanları ortaya çıkmıştır: "Kimya sa nayii" ile otomobil ve uçak yapımına yarayan "mekanik sanayiler". Bu yeni sanayi, daha ileriye vardırılmış bir "iş- bölümü"ne dayanmaktadır ve işçilerin zaman kaybını ön leyecek yöntemler araştırılmaktadır: "Taylorizasyon", zincirleme çalışma, meta üretimini o zamana değin işitil memiş ölçülere çıkarır. Son olarak, tarım da sanayileşiyor ve uzmanlaşıyor: Mekanik tarım araçları, el emeğinin yerine geçiyor; boşta kalan el emeği de kentlere doğru akmaya başlıyor. Belli bölgeler, belli ürünlere ayrılmaktadır artık. Sanayi Devrimi'nin bu ikinci aşamasında Batı Avru pa'nın dünya çapındaki eski egemen rolü de kaybolmaya başlamıştır; Rusya'sı ve Japonya'sı ile, başka kıtalardan yarışmacılar türemiştir. Özellikle Birleşik Amerika, zen gin kaynaklarının işletmeye açılması ve dev işletmelerde çalışmanın rasyonalize edilmeye başlanması ile hareketin başını çekmektedir.
Sanayi Devrimi'nin çok önemli sosyal sonuçları oldu: Sanayi Devrimi Batı'da, eski sosyal sınıflar tablosu yerine, yeni bir sosyal sınıflar tablosu koydu. Ve bu yeni sınıflar tablosu, yeni bir ideolojik mücadele ye yol açtı.
Kapitalist burjuvazi, yeni bir sınıf değildir aslında. Daha önce de belirttiğimiz gibi, ta ortaçağın sonlarında doğmuş ve o tarihlerden beri gitgide gelişmiş olan bir sı nıftır o. Fransız Devrimi'nde başrolü oynayan o olmuş tur. 19. yüzyılda Batı Avrupa'da egemen sınıf yine bu burjuva sınıfıdır. Kimler girmektedir bu burjuva sınıfına? Sanayiciler, tacirler, serbest meslekten olanlar, rantiye ler... Bu zengin çevreler, büyük fabrikatörler, işletmeleri nin dışında arazileri ve şatolarıyla, soyluların en yüksek tabakasının yaşamını sürdürmektedirler. Daha alçakgö nüllü olanlar, dükkân sahipleri ve zanaatkârlar, çalışma nın yanı sıra faizle para vererek, çok kez orta burjuvaziye girebilmektedirler. Burjuvazinin ülküsü "liberalizm"dir. Liberalizm, giri şim özgürlüğünü savunur ve her türlü devlet karışımını reddeder. Bu, iktisadi yüzüdür liberalizmin. Siyasal libe- ralizm ise, monarşide ifadesini bulan eski rejime karşıdır ve "bireyciliği" (individualisme) savunur. Doğaldır ki, li beraller içinde de ayrılıklar vardır: Tutucu liberaller top lum düzeninin sarsılmamasmı isterken, ilerici liberaller demokratik reformlardan yanadırlar. Burjuvazinin karşısına yeni bir sınıf dikilmiştir: Prole tarya. Proletarya, gitgide silinmekte olan eski korporasyonla- rın işçisinden farklı bir kitledir. Büyük çoğunluğu tarım kökenlidir: Çeşitli nedenlerle köyden ve kasabadan ko pup gelmiştir. Koparılmıştır daha doğrusu. Ve kentlerin çevresine yerleşmektedir. Kentin asıl ahalisiyle bunlar arasında yaşayış düzeyi bakımından bir fark vardır ki, "korkunç" tur. Burjuvazi, korku ve tiksintiyle bakmaktadır bu kitlele re. Öyle de olsa, her iki sınıf arasındaki sosyal eşitsizlikler, gün gelir önce mantık ve kardeşlik adına, daha sonra baş ka gerekçelere dayanarak, çeşitli sosyal kökenlerden gelen aydınlarca eleştirilmeye başlanır.
Sosyalizmin tarihi, bir bakıma, eski çağlara, ilk din ki taplarına değin uzanır. Böylesine geniş anlamda anlaşıldı ğında, sosyalizm, toplumdaki adaletsizliklere, insanların sömürülmesine, eşitsizliğe karşı bir tepkidir. İşte, insanla rın öteden beri içinde yaşayan bu ülkü, 19. yüzyılda so mut bir iktisadi ve sınıfsal temel üzerine oturur. Sosyalizm, Sanayi Devrimi ile doğan yeni bir sınıfın, iş çi sınıfının öğretisi olur. İşçi sınıfının öğretisi olarak sosyalizm, burjuvazinin ka pitalist sistemine ve onun liberal öğretisine bir "tepki"yi dile getirir. Çünkü kapitalizm, burjuva sınıfının yararına olarak, işçi sınıfının sömürülmesine hizmet etmekte; libe ralizm ise, aslında, işçi sınıfına karşı burjuvazinin hakları nı savunmaktadır. bb- Ütopyacı sosyalizm İlk sosyalistleri, Fransız Devrimi yetiştirir. Düşünür den çok, eylem adamlarıdır bunlar. Babeuf, Fransız Devrimi'nin emekçi halk kitlelerine hiçbir şey getirmediğini, yalnızca sömüren sınıfın değişti ğini ilk kez gören ve devrimin sınıfsal çözümlemesini ya pan kişidir. Ve çözüm yolu olarak da emekçi sınıfların ik tidarı ele geçirmesini ister. 1795'ten sonra kurulan Direk- tuvar hükümetini devirmek üzere halkı ihtilale kışkırttığı gerekçesi ile idam edilir. 1848 Devrimi'ni izleyecek bir başka grup aydınsa, -sos yalizm tarihinde Ütopyacı da sayılsalar- büyük önem ta şırlar. Bunlardan İngiliz Robert Owen ile Fransız Saint- Simon, Proudhon, Bakunin, Louis Blanc ilk akla gelen adlar. Almanya'da ise Rodbertus, Lassale, sosyalist dü şüncenin -ütopyacılıktan bir ölçüde uzaklaşmış- temsilci leridir. Aralarındaki bütün ayrılıklara karşın, ortak bir yanı vardır bu düşünürlerin: Flepsi kapitalist düzene, liberal ekonomiye, -başkalarını sömürmeye varan- bireyciliğe karşıdır. Hepsi özel mülkiyeti, hiç olmazsa üretim araçla rı yönünden reddetmektedir. Ve son olarak sosyal adale tin ve sınıfsız bir toplumun gerçekleşmesini istemektedir hepsi de. Ne var ki, bütün bu istek ve dileklerin ne yoldan, hangi araçlarla gerçekleşebileceği noktasında, aralarında ayrılıklar vardır. Bazen derin sayılabilecek ayrılıklardır o ayrılıklar. cc- Bilimsel sosyalizm Bu "Ütopyacı" sosyalizm, gün gelir, "bilimsel" temel ler üzerine oturtulur. Bilimsel sosyalizmin kurucusu, -Fri edrich Engels'le beraber- Karl Marx'tır (1818-1883). Karl Marx, ütopyacı sosyalizmin uygulamada hiçbir so nuca varamadığım söyler. Ona göre, ütopyacı sosyalizm, modern toplumun anarşi, sınıf zıtlıkları ve baskı üstüne oturduğunu söyler ama, bu mahzurları ortadan kaldırmak üzere önerdiklerinin evrimle ve iktisadi zorunluluklarla hiçbir ilgisi yoktur. Sosyalizm, iktisadi gelişmenin somut ve ayrıntılı çözümlemesine dayanmak zorundadır oysa. İşte Karl Marx, kapitalist sistemin böylesine bir çözüm lemesi sonucunda bulduğu çelişkilerden yola çıkarak, onun "yıkılmaya mahkûm" olduğunu söyler. Kapitalizm yıkılacak ve yerine "sosyalist düzen" geçecektir. Tarihsel ve sosyal gerekirciliğin bir sonucu olacaktır bu. Marx'm söyledikleri, tarihin belli bir yorumuna daya nır aslında: Hegel'in diyalektik felsefesinden ve İngiliz klasik iktisatçılarından etkilenen Marx, tarihin keskin bir gerekirciliğe bağlı olduğunu ileri sürer. Ona göre tarihi yapan şey, "sınıflar arasındaki mücadele"dir. Bugüne değin bütün tarih de aslında sınıf mücadelelerinin tarihi olmuştur. Modern tarih, feodal düzenin temsilcisi olan soylular ile kapitalizmin kurucusu olan burjuvazinin mücadelesi ne sahne olmuştur önce. Bu mücadele, feodalitenin ve soyluların tasfiyesiyle sonuçlanmıştır. Kaçınılmazdı öyle olması da. Çünkü kapitalizm, feodal sisteme oranla daha ileri bir üretim biçimi idi. Ne var ki, Sanayi Devrimi, burjuvazinin karşısına yeni bir sınıf çıkarmıştır: Proletarya. Bu iki sınıfın da yararları birbirine zıttır. Burjuvazi, üretim araçları üzerinde özel mülkiyete sahip olduğu için, "artıdeğer"i alıkoymakta ve böylece işçi sınıfını sömürmektedir. "Artıdeğer"in biriki minden oluşan sermaye günbegün artmakta ve -sanayi deki merkezîleşmenin bir sonucu olarak da- belli ellerde toplanmaktadır. Oysa, el emeğinden başka sermayesi ol mayan proletaryanın "yoksullaşması" ise, gitgide trajik bir görünüş almaktadır. Bu trajediyi doğuran şudur aslında: Üretim, "sosyal" bir nitelik almıştır; ama üretim araçları üzerinde burjuva zinin özel mülkiyeti bulunduğu içindir ki, aslan payını o sınıf almakta ve asıl üretimi yapanlar, onun nimetlerinden yararlanamamaktadır. Üretim güçleri ile üretim ilişkileri arasında zıtlık vardır yani. Soylular ile burjuvazi arasında ki mücadelede de böyle bir zıtlık ortaya çıkmıştı vaktiyle. O halde? O halde, üretim araçları üzerindeki özel mülkiyet kal dırılır, bunlar topluma mal edilirse, sömürünün de kayna ğı kurutulmuş olur. Peki kim yapacaktır bunu? Proletarya. Nasıl yapacaktır? İhtilal yoluyla! Proletarya, burjuvaziye başkaldıracak, yani ihtilal ya pacak ve üretim araçlarını topluma mal ederek, burjuvazi nin sömürüsüne son verecektir. İşte böyle bir tarihsel görevi vardır proletaryanın ve bu görev devrimci bir görevdir. Proletaryanın kuracağı toplum sosyalist bir toplum olacaktır. Bu toplum, kapitalist toplumun aksine sınıfsız bir toplumdur. Herkes, emeğinin gerçek değerine göre üretimden yararlanacaktır bu toplumda. Marx'in sosyalizmi, işçi sınıfının ve sosyalizmin tari hinde bir dönüm noktasıdır. Marksizmin ortaya çıkma sıyla, işçi hareketinin öğretisi olarak sosyalizm de "dev rimci" bir içeriğe kavuşmuş olur. Ne var ki, 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başların da, Marx'in düşüncelerini "gözden geçirmek" isteyenler çıkacaktır. Sosyalizmin tarihinde bunların doğurduğu akıma "Revizyonizm" denir. Revizyonizm, Marksizmden hareket etmekle beraber, onu eleştirir ve sınıf mücadelesinin karşısında yer alır. Özellikle devrim kuramının karşısına çıkar ve yeni düze ne ihtilal yoluyla değil, reformlar, sosyal önlemler -ve ge rektiğinde- burjuva iktidarlarıyla işbirliği yoluyla ulaşı labileceğini savunur. Revizyonizm, çeşitli biçimler altında bugün de sür mekte ve zamanımızın sosyal demokrat anlayışlarına yol açmaktadır.
Düşünce dünyasında bu gelişmeler olurken, kapitalist lerle emekçiler arasındaki mücadele, işçilerin durumlarını düzeltecek önlemlerin alınmaya başlamasına yol açtı. Sendikalaşma, bunların başında gelir.
Sendikalar, ilk önceleri, ücret ve çalışma koşullarının düzeltilmesi için mücadeleye başladılar. Daha sonraları, toplu iş sözleşmeleri, sosyal kanunların çıkarılması, işçile rin korunması ve sosyal kuruluşların yaratılmasında faali yet gösterdiler. İşçi hareketinin ortaya çıkardığı yeni bir parti tipi olan Sosyalist Partiler, sendikaların siyasal alanda en büyük yardımcısı rolündeydiler. Sosyalist partiler, büyük önem kazanmaya başlarlar zamanla. Ulusal plandaki bu örgütlenmelerin yanı sıra, sosyaliz min "uluslararası" eylemi de kendini gösterir: 1864 yılın da "Birinci Enternasyonal", 1889'da da "ikinci Enternas yonal" kurulur. Enternasyonallerin gelişimi, sosyalist par tilerin eğilimlerini de etkiler. Çok geçmeden, sosyalist partiler arasında "reformcu" eğilimler görülmeye baş lanır. 1919'da Lenin "Üçüncü Enternasyonal"! kurunca, sosyalist partilerle komünist partiler ayrılığı ortaya çı kar. Sosyalist partiler, kesin olarak "reformcu" çizgiyi temsil ederken; komünist partiler, "devrimci"liği asıl ken dilerinin temsil ettiklerini ileri süreceklerdir artık. DAHA ÇOK BİLGİ
OKUMA
SANAYİ DEVRİMİ NİÇİN ÖNCE İNGİLTERE'DE OLMUŞTUR? ...İngiltere'nin, Endüstri Devrimi'nde bütün ülkelere öncü lük etmesi, bu ülkede birçok özelliklerin bir araya gelmiş olma sının bir sonucu olarak gözükmektedir... Endüstri Devrimi'ne öncülük etme yolunda, İngiltere'ye üs tünlük sağlayan özelliklerin en önemlisi de, Avrupa ülkeleri arasında en geniş sömürge imparatorluğunun İngiltere'nin elinde bulunmasaydı. Asya, Afrika ve Amerika'daki pazarları ele geçirme yarışında İngiltere, İspanya, Hollanda ve Fransa'yı yenerek aslan payını kazanmıştı. Donanma gücü, rakipleri ara sında İngiltere'ye üstünlük sağlamıştı... Sömürge İmparatorluğu, İngiltere'ye hem endüstrisini kur mak için gerekli kapital kaynaklarını biriktirme imkânını ver miş; hem imal ettiği malları satabileceği geniş pazarlar sağla mış, hem de endüstrisi için gerekli hammaddeleri ve halkı için gerekli yiyeceği sömürgelerden ithal kolaylığını yaratmıştır... (Rona Aybay, Sosyalizmin Öncülerinden Robert Owen, İstanbul, 1970, s. 23-25) SORULAR
EMPERYALİZM 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında, Batı'nın iktisadi, sosyal ve siyasal yaşamını biçimlendiren yeni bir olay vardır: Emperyalizm. Emperyalizm ile, Batı'nın tari hi yeni bir aşamaya girer ve ona bağlı olarak da öteki halk ların tarihi... Emperyalizm, kelime anlamıyla "imparatorluk kurma eğilimi" demek. Böylece, etnik ve kültürel bakımdan bir birinden çok farklı birtakım halklar, bir başka halkın oto riter yönetimi altında, aynı iktisadi ve sosyal bütün için de bir araya getirilmek istenir. Emperyalist eğilim, yalnız otoriterliği değil, saldırganlığı da beraberinde taşıyor. Bunun gibi, emperyalizm olayı ile, sömürgecilik olayı arasında da sık sık rastlanan bir bağ var. İmparatorluk kurma eğilimi en eski çağlardan başla mak üzere, tarih boyunca sürüp gitmiş. 16. yüzyıldan son ra ise, Batı'da imparatorlukların sömürgeci niteliği daha belirgin hale geliyor. 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında, Batı, ta rihte emperyalizmin yeni bir örneğini ortaya koyar. Her şeyden önce, kapitalizmin, Sanayi Devrimi'nden sonra bünyesinde ortaya çıkan bir büyük değişikliğin so nucudur bu emperyalizm. Nedir o değişiklik? O değişiklik, "yarışmacı kapitalizm"den "tekelci ka pitalizm"^ geçiştir. Özgür yarışmanın yerini tekellerin alması, emperyaliz min temel ekonomik çizgisidir, özüdür. Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|