В. To‘xliyev, Sh. Yusupova, T. Ziyodova, O. Oxunjonova, D. Jumashev ‘zbek tili ‘qitish metodikasi

3-bosqich.
Yakuniy
(1 0 daqiqa)
3 . 1 .
S a v o l l a r g a
j a v o b
b e r a d i ,
y a k u n l o v c h i x u lo s a q ila d i.
3 .2 M u s t a q i l i s h la s h u c h u n « S i n t a k t i k
t a h l i l v a u n i n g t u r la r i : s o 'z b i r ik m a s i n i
o ' r g a t i s h » m a v z u s i n i s l a y d a s o s i d a
t a q d i m o t g a t a y y o r la s h .
S a v o l b e r a d i l a r .
V a z i f a n i y o z i b
o l a d i l a r .
38

---

Talabalar bilishi va bajara olishi kerak:
1-ilova
Sintaktik tahlil va uning turlari: so‘z birikmasini o ‘rgatish
metodikasi
Sintaktik tahlil jarayonida o ‘quvchilaming barchasi ham topshiriqlami 
birday bajara olmaydi. Ayniqsa, ular tushunchalarning eng muhim 
alomatlarini ajratishda, yangi o ‘zlashtirilgan bilimlarini amaliyotda 
qo'llashda, hodisalami tasnif qilish va umumlashtirish talab qilinadigan 
bilimlami tatbiq qilishda, shartli belgilami o'qishda qiynalishadi.
Birgina otning bosh kelishikdagi hamda tushum kelishigining belgisiz 
holatidagi shakllari ularni chalg'itishi m um kin. K uzatishlarning 
ko ‘rsatishicha bunday holatlarda o ‘quvchilar hodisalarning hamda 
tushunchalarning barcha belgilari yig‘indisiga emas, balki ko‘zga ochiqroq 
ko‘rinib turadigan belgi larigagiua e’tibor beradi, xolos. Shuning uchun 
ham bunday holatlarda ularda so‘z turkumlari hamda ularning shakllarini 
aniqlay olish, gapda so'zlarn in g aloqalarini belgilay bilish, gap 
bo‘laklariga munosib savolni bera bilish, ega va kesim guruhi chegaralarini 
aniqlashda bosh boiaklam ing mazmuni hamda grammatik aloqalariga 
tayanish singari eng muhim ko‘nikmalar barqaror tarzda shakllantirish 
kerak.
Quyi sinflardanoq gapning bosh bo'laklar: ega va kesimning ajratishda 
asosiy belgilarini tanib olish bilan bog'liq ko'nikmalar shakllantirilishi 
lozim bo‘ladi. Buni shunday amalga oshirish mumkin:
Ega
Gapning grammatik asosini tashkil qiladi.
Kesim bilan mazmuman bog'lanib, gapning kim yoki nima to‘g‘risida 
ekanligini bildiradi va gapda boshqa bo'laklarga tobe bo'lmaydi. Gapda 
Kim? Nima? Qayer? so'roqlariga javob bo'ladi.
Ega kesim tomonidan aniqlanib, quyidagicha ifodalanadi: Ot: kitob 
oldim;
Sifat: Yaxshi ish bitirur, vomon ish yitirur;
Olmosh: Hamma keldi;
Son: Bin qochoq, bin qahramon;
Harakat nomi: ishlamoq ishtaha ochar;
Modal so'z: bor-boricha, vo'q-holicha;
Taqlid so'z: uning taq-tuai eshitildi;
Ibora: Onaxonning vuziga ovoq qo'vish bizning axloqimizda yo'q;
Birikma bilan: Bog'da ham on ikki dugona suhbatlashar edi.
M asalan: K arim a — kim? keldi., kitob(ni) — nim a? oldim , 
T o shkent- qayer? go'zal shahar.
39

---

Gapda ega vazifasida qo'llanilayotgan so‘z kelishik qo‘shimchalarni 
olishi bilan o'zining grammatik vazifasini ham o ‘zgartiradi. Masalan: 
M en singlim bilan o ‘ynadim gapida men ega vazifasida kelgan. 
Mening
singlim kichkina —
bu gapda men so‘ziga qaratqich keishigi qo'shimchasi 
qo‘shilishi bilan aniqlovchi vazifasini bajarmoqda. Yoki, 
Ona — ulug‘
zot.
Ush bu gapda ona —kim? ega. 
Karima onaning ulug‘ zod ekanligi
haqida to ‘Iqinlanib gapirdi.
Bu gapda onaning so‘zi aniqlovchi vazifasida 
kelgan. 0 ‘quvchilarga eganing ot, oimosh bilan ifodalanishi m a’lum. 
Uning otlashgan so'zlar, ibora va ajralmas birikmalar bilan ifodalanishi 
esa yangi m a’lumotdir. 0 ‘quvchilar ko'pincha ajralmas birikmalar bilan 
ifodalangan egani topishga qiylanadilar. Shunga ko'ra, eganing ajralmas 
birikmalar bilan ifodalanishini tushuntirishda egasi so'roq olmoshili 
birikma bilan ifodalangan so'roq gaplaming va bu so'roqqa javob bo'lgan 
darak gaplarning egasini topishini mashq qildirish mumkin.
Eganing aniqlanishida qiyinchilik tug'iladigan jih a tid a n biri, 
o'quvchilarning tushum va qaratqich kelishigini belgisiz qo'llanishini yaxshi 
bilmasligidadir. Buning uchun yo'l qo'yiladigan xatolikni tuzatishda 
tahlildan foydalanish o'rinli bo'ladi. М.: 
Kitob о ‘qidim
— gapida o'quvchilar 
nima о ‘qidim ?
So'rog'i bilan egani aniqlashga urinadilar. Bu gapda tushum 
kelishigi tushib qolgan, aslida nimani o'qidim? degan so'roq berilish 
lozim. Bu gapda ega tushib qolgan, kitob esa to'ldiruvch vazifasida kelgan.
K esim
Gapning grammatik asosini tashkil qiladi.
Ega bilan m azmunan bog'lanib, ega haqidagi xabarni bildirib unga 
grammatik jihatdan tobe bo'ladi va qaysi so'z turkumi bilan ifodalanishiga 
ko'ra ot kesim va fe’l kesim bo'ladi. Gapda quyidagicha so'roqga javob 
bo'ladi: Nima qilyapdi? Nima qildi? Nim a dedi?
Fe’l kesim — fe’l bilan: 
Karim keldi
— nima qildi?;
- fe’lning sifatdosh shakllari: 
dam olish uchun yigTishgan —
nima 
qilishgan?;
- ravishdosh shakllari bilan: Ishning boshi bo shlanguncha - 
qachongacha?;
ot kesim esa, ot: 
Toshkent — 0 ‘zbekistoimins povtaxti:
-
sifat: 
o ‘qish yaxshi
:
- son: 
Ularning tili bir,
-
ravish: 
Mening ishim k o p :
-
fe’lning harakat nomi shakllari bilan: 
yashamoq xalqqa foyda
keltirmoqdir,
-
modal so'zlar bilan ifodalanadi: 
Bundan mening xabarim bor.
Sintaktik tahlilda qo'llaniladigan asosiy belgilar:
40

---

ega 
__________ ,
kesim 
= = = = = = = ;
aniqiovchi _________ ,
to ‘ldiruvchi -------------- ,
hoi 
...................
Men uyga kech qaytdim.
Men —
ega, 
uyga —
to'ldiruvchi, 
kech
— hoi, 
qaytdim
- kesim. 
Ikki bosh bo‘lakli gaplarda ega o ‘ziga aloqador bo‘laklar bilan birga 
egaguruhini, kesim o ‘ziga aloqador bo'laklar bilan birga kesim guruhini 
hosil qilishini tushuntirishda quyidagicha ko'rsatmalilikdan foydalanish 
mumkin: 
A ’lochi о ‘quvchilar topshiriqni puxta bajardilar.
0 ‘qituvchi gapni ifodali o ‘qish namunasini ko‘rsatib, quyidagilarni 
ta ’kidlaydi:
Ega guruhida tovush ko‘tariladi, kesim guruhida esa tovush pasayadi. 
Ega guruhi va kesim guruhi og‘zaki nutqda bir-biridan pauza bilan 
ajratiladi. Bu pauza mantiqiy pauza bo‘lib, tinish belgilari qo‘yilmaydi.