В. To‘xliyev, Sh. Yusupova, T. Ziyodova, O. Oxunjonova, D. Jumashev ‘zbek tili ‘qitish metodikasi

5-topshiriq.
O'zingiz mustaqil m atn tuzing va quyidagi topshiriqlar 
asosida tahlil qiling.
1. Ega va kesim nimani bildiradi? Ular qaysi so'roqlarga javob bo'ladi?
2. Gaplam i o'qib, ega va kesimini ko'rsating.
3. Qaysi gapning kesimi bir so'z bilan ifodalangan? Uning qanday 
ifodalanganligini ayting.
4. Qaysi gapning kesimi birdan ortiq so'z bilan ifodalangan?
42

---

Tahlil turlari
Fonetik tahlil.
So'zning nechta harf va nechta tovushdan iboratligi, 
tovushlarning unli-undosh ekanligi, har bir tovushning hosil bo‘lish 
o'rniga va h.k. tasnifi, nechta b o ‘g‘in, ochiq yoki yopiq, urg‘u qaysi 
bo‘g‘inga tushishi aytiladi.
Morfologik tahlil.
1. So‘z tarkibi yuzasidan tahlil (o ‘zak, negiz, 
qo‘shimchalar, so‘zning turi: sodda so‘z, qo'shm a so‘z, juft so‘z, tub 
so‘z, yasama so‘z va h.k.). 2. So‘z turkumlari yuzasidan tahlil.
Leksik tahlil.
So‘zning yoki gapning lug'aviy m a’nosi, so'zlarning 
o ‘z yoki ko'chm a m a’noda ishlatilishi, bir m a’noli yoki ko‘p m a’noli 
ekanligi.
Sintaktik tahlil.
So'z birikmasini sintaktik tahlil qilish tartibi:
1. So'z birikmasini ko'rsatish.
2. Oddiy birikma, murakkab birikma.
3. Bosh so'z, ergash so'z, ularning ifodalanishi.
4. Birikish usuli.
Nam una: T a’tilni quvnoq o'tkazdik. Bu gapda 2 ta so'z birikmasi 
bor: ta ’tilni o'tkazdik, quvnoq o'tkazdik.
T a’tilni o'tkazdik — so'z birikmasi, bosh so'z — o'tkazdik, ergash 
so'z — ta ’tilni, bosh so'z fe’l bilan, ergash so'z ot bilan ifodalangan, 
bosh so'z bilan ergash so'z tushum kelishigi qo'shimchasi vositasida 
boshqaruv yo'li bilan birikkan.
Ikki bosh bo'lakli gapni tahlil qilish tartibi:
- Gapning maqsadga ko'ra turi (darak gap, so'roq gap, buyruq gap).
- His-hayajon gap (his-hayajon gap tahlil qilingandagina aytiladi).
- Ikki bosh bo'lakli gap, bir bosh bo'lakli gap.
- Yoyiq sodda gap, yig'iq sodda gap.
- Gram m atik asosini topish.
Avval bosh bo'laklar, keyin ikkinchi darajali bo'laklarning har biri 
haqida quyidagilar ko'rsatiladi:
a) qaysi so'roqqa javob bo'ladi;
b) gapning qaysi bo'lagi;
v) nima bilan ifodalangan;
g) gapning qaysi bo'lagi bilan bog'langan.
Ega guruhi, kesim guruhi.
To'liq gap va to'liqsiz gap.
Bir bosh bo'lakli gapni sintaktik tahlil qilish tartibi:
1. Ikki bosh bo'lakli gap yoki bir bosh bo'lakli gap.
2. Bir bosh bo'lakli gapning turi.
43

---

3. Gapning maqsadga ko‘ra turi.
4. His-hayajon gap (his-hayajon gap tahlil qilingandagina aytiladi).
5. Yig‘iq sodda gap yoki yoyiq sodda gap.
6. Bosh bo'lagi: so‘rog‘i, ifodalanishi.
7. Ikkinchi darajali bo'laklar: so‘rog‘i, turi, ifodalanishi.
Namuna: Yig‘im-terimga puxta tayyorgarlik ko‘rildi.
Bir bosh bo‘lakli gap, shaxsi topilmas gap, darak gap, yoyiq sodda 
gap, bosh bo ‘lagi — tayyorgarlik ko‘rildi, nima qilindi? so‘rog‘iga javob 
bo‘ladi, fe’l bilan ifodalangan.
yig‘im-terimga — nimaga? so‘rog‘iga javob bo'ladi, to'ldiruvchi, bosh 
bo‘lak (tayyorgarlik ko'rildi) bilan bogiangan, ot bilan ifodalangan;
puxta — qanday? so‘rog‘iga javob bo'ladi, vaziyat holi, bosh bo'lak 
bilan bog'langan, holat ravishi bilan ifodalangan.
Grammatika 
— til haqidagi fanning bir qismi bo'lib, morfologiya va 
sintaksis bo'limlaridan tashkil topadi. Sintaksis ham grekcha so'z bo'lib, 
«tuzish« degan m a’noni bildiradi. Til fanining katta bir qismi bo'lgan