В. To‘xliyev, Sh. Yusupova, T. Ziyodova, O. Oxunjonova, D. Jumashev ‘zbek tili ‘qitish metodikasi

1 -top sh iriq .
Avval gapning ega va kesimini, keyin egaga bog'langan 
ikkinchi darajali bo‘laklami, so‘ngra kesimga bog‘langan ikkinchi darajali 
bo‘laklami aniqlang. Ega guruhi va kesim guruhi orasida qisqa pauza qilib, 
gaplami ifodali o ‘qing.
1. Ко ‘m-ko ‘k tok barglari ertalabki quyosh nurida jilvalanadi ( Oybek).
2. Daraxtlar orasidan ко ‘rinib turgan kul rang osfnon sekin-sekin qizara
boshladi (A.Qahhor). 3. Mayin tong shabadasi rang-barang gullarni sekin
tebratdi (Oybek).
2 -to p sh iriq .
Ega va kesimning ifodalanishini tuzilishiga ko‘ra turlari 
bilan bog'lab tushuntiring. Bu haqdagi ma'lumotlarni mustaqil ishlash 
usuli va qiyoslash bilan izohlang va quyidagi topshiriqni bajaring.
Gaplami o ‘qing. Bosh bo'laklarni ko‘rsating. Ega qaysi gaplarda bir 
so‘z bilan, qaysilarida birdan ortiq so'z bilan ifodalangan?
/. 
G'ira-shira tongdan qishloqda 
1. Brigada a ’zolaridan besh
qizg‘in hayot boshlanib ketdi. 
kishi mukofotlandi.
2. Y iln in g y a x s h i k e lis h i 
2. B iz b u y u k ya n g ila n ish la r
bahordan m a ’lum
(M aqol). 
davrida yashamoqdamiz-
Savol: Ega haqidagi bu m a ’lum otlarning qaysilari sizga m a’lum? 
Qaysilarini bilmaysiz? 
3-topshiriq.
«Sodda va m urakkab eganing ifodalanishi» jadvalini 
m ustaqil m isollar bilan to'ldiring.
41

---

Sodda va murakkab eganing ifodalanishi
Sodda eganing ifodalanishi
Misollar
Ot bilan 
Olmosh bilan 
Otlashgan so'zlar bilan
Murakkab eganing ifodalanishi
Misollar
Ot bilan 
Olmosh bilan 
Otlashgan so'zlar bilan
4-topshiriq.
Yuqoridagi namunadan foydalanib quyidagi gaplarni 
sintaktik tahlil qiling.
1. 
Guruhimizda yigirma beshta talaba bor. 2. Valeybol bo'yicha
о ‘tkazilgan musobaqada birinchi guruh g ‘olib chiqdi. 3. Valeybol bo ‘yicha
о ‘tkazjlgan musobaqada bizning fa k u l’tet talabalari guruhi g ‘olib chiqdi.
Egani aniqlashda so'zning shakliga qarabgina emas, uning gapda boshqa 
b o‘laklarga grammatik tobe bo‘lmasligi, kesim bilan o ‘zaro bog'liq 
boiishiga o'quvchilar e ’tiborini qaratish lozim. Bunda, 
0 ‘quvchilar turli
gullarning bargidan gerbariy tayyorlashdi
kabi to'ldiruvchili gapdan egani 
topish talab qilinadi.
Bunday gaplarda egani to'ldiruvchidan farqlash, ularning qaysi biri 
gapning grammatik asosiga kirishi, qaysi biri kesim bilan so‘z birikmasi 
hosil qilishini aniqlash orqali o'zlashtiriladi.
Bu gapda kesimdan anglashilgan harakatni bajaruvchi -
o ‘quvchilar
-
ega, gapning kim haqida aytilganini bildiryapdi; 
tayyorlashdi
- kesim, 
ega haqida nima deyilganini bildiryapdi. Shunga ko'ra bu gapning grammatik 
asosi -
0 ‘quvchilar tayyorlashdi; gerbariy
so'zi harakatni o'z ustiga olgan, 
harakat yo'nalgan predmetni bildirib, to'ldiruvchi bo'lib kelgan; u kesim 
(tayyorlashdi
) bilan birga so'z birikmasini hosil qiladi.