В. To‘xliyev, Sh. Yusupova, T. Ziyodova, O. Oxunjonova, D. Jumashev ‘zbek tili ‘qitish metodikasi

sintaksis — so'z, so‘z birikmasi va gaplarning o'zaro aloqasini, so'z
birikm asi va gaplarni tashkil etgan bo'laklarning xususiyatlarini
o'rganadi. 
Sintaksis shu jihatdan morfologiyadan farqlanadi.
Mustaqil so'zlarbir-biri bilan m a’no va grammatik jihatdan bog'lanib, 
so'z qo'shilmasi hosil qiladi. So'z qo'shilmasidagi so'zlar bir-biri bilan
2 xil bog'lanadi: a) teng bog'lanish; b) tobe bog'lanish.
Teng bog'lanishda so'zlar sanash ohangi yoki teng bog'lovchilar 
yordamida bog'lanadi: dehqonlar va hasharchilar.
Tobe bog'lanishda bir so'z boshqasiga tobe b o iad i va so'z birikmasini 
hosil qiladi. So'z birikmasida bosh so'z (hokim so'z) va ergash so'z 
(tobe so'z) ajratiladi.
Bosh so'z qaysi so'z turkumiga mansubligiga qarab, so'z birikmasi 2 
xil bo'ladi: 
otli birikma, f e ’lli birikma.
Bosh so'z bilan ergash so'zning qanday birikishiga qarab, so'z 
birikmasi 3 xil bo'ladi: a) moslashuv (
mening ukam; daraxt kurtagi)\
b) boshqaruv 
(olma terish; hosil uchun kurash
); v) bitishuv (
katta
ta naff us; tez o ‘qish).
So'z birikmasi tarkibiga ko'ra 2 xil bo'ladi: oddiy birikma, murakkab 
birikma. Murakkab birikma oddiy birikmaning kengayishidan hosil bo'ladi. 
Bunda oddiy birikmadagi bosh so'z kengayadi (
badiiy film - yangi
badiiy film ),
ergash so'z kengayadi (
terilgan paxta - ertalab terilgan
paxta
) yoki ularning har ikkalasi kengayadi (
hikoyani o ‘qish - qiziq
hikoyani zavqlanib o'qish).
44

---

I k k i q a v a tli m a k ta b , qish fa s lid a borish
k abi b irik m a la r 
tarkibidagi 
ikki qavatli, qish fa sli
so 'z birikm alari ajralmas birikma 
deyiladi, chunki bu birikm alar butunicha 
maktab, borish
so'zlari 
bilan birikadi.
Ergashning yaxshi ishi... 
Ergashning ishi yaxshi.
So'z birikmasini sintaktik tahlil qilish tartibi
1. So'z birikmasini ko'rsatish.
2. Oddiy birikma, murakkab birikma.
3. Bosh so'z, ergash so'z, ularning ifodalanishi.
4. Birikish usuli.
Namuna: 
Ta ’tilni quvnoq о ‘tkazdik.
Bu gapda 2 ta so'z birikmasi bor: 
ta ’tilni o'tkazdik, quvnoq o'tkazdik.
T a ’tilni о ‘tkazdik -
so'z birikmasi, bosh so'z — 
o'tkazdik,
ergash 
so'z — 
ta ’tilni,
bosh so'z fe’l bilan, ergash so'z ot bilan ifodalangan, 
bosh so'z bilan ergash so'z tushum kelishigi qo'shimchasi vositasida 
boshqaruv yo'li bilan birikkan.
Dars ishlanma