Wojciech gutowski
[...] ci rzeźbiarze, co Wenus promienną
Yüklə 303,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
[...] ci rzeźbiarze, co Wenus promienną niegdyś w paryjskim marmurze kowali, chodzili cisi, senni m iędzy ludem — oni w idzieli cud i żyli cudem... (Ekstaza, P 392) Nie p ró b u je zaw ładnąć p a rtn e rk ą , ani też nie usiłuje, jak b o h a te r erotyków idealistycznych, „uściskiem sp o jrzeń ” sięgnąć „głębin jej d u szy”. W nagim ciele dostrzega grę czystych form , przeżyw a sy n estezyj- ną jedność w rażeń m uzycznych, plastycznych i erotycznych, o d k ry w a h arm o n ijn y ra j — pow iedzm y paradoksalnie, „zm ysłow ej idealności”. N ie widzę, słucham cię oczyma, biała! Nagości twojej lin ie i kolory w hymn mi się łączą jeden różnowzory, w muzykę kształtu, w pieśń twojego ciała... Melodią jesteś i harmonią cała! (Ekstaza, P 392) 57 U tożsam ić fizyczne w alory kob iety z w artościam i estetycznym i, w k on krecie ciała dostrzec odbicie p raw zo ru piękna, doznać podw ójnego olśnie nia: ujrzeć żyw ą boginię i uposągow ione ciało, w yłączone na m om ent spod p raw n a tu ry dzięki estety zu jącem u sp ojrzeniu — oto p raca w yo b raźn i a rty fic ja listó w A nty-Pigm alionów . Spojrzenie p e try fik u jąc e cie lesny k o n k ret zarazem ożyw iało ideał Piękna. Dość naiw nie więc b rzm ia ło p y tan ie sug eru jące a lte rn a ty w ę : posąg czy żywa dziew czyna? I cóż jest lepiej śród życiowych fal? Patrzeć na posąg nieruchom o w ieczny Czy ścigać uśm iech dziewczyny serdecznej, Co mija szybko i odchodzi w dal? — (A. Lange, Posąg i dziewczyna) 58 W Ekstazie, w Kallipigos i w in n y ch „antypigm aliońskich” ero ty k ach T e tm a je ra na powyższe p y tan ie odpow iadają obrazy zbudow ane zgodnie z zasadą m etafo ry czn ej id en ty fik a c ji ciała i rzeźby: posąg ciała, ciało posągu, żyw y (tańczący) posąg, ciało-m elodia itp. Ciało będące odbiciem m itycznego w zoru zyskuje szczególną w artość i autonom ię. Nie jest przedm iotem sek sualnych p rag n ie ń ani znakiem odsyłającym gdzie in dziej, poza w y odrębniony o b raz zm ysłow ej harm onii. F u n k c jo n u je jako erotyczn o-estetyczn y absolut, w arto ść sam a w sobie, bez ko n tek stu ety cz nego, bez pow iązań z n aturą. 57 W enus Tetmajera (przykład apollińskiej religii „postaci”, która jest „kon tem placją czystych form ”, „obserwacją postaci”) jest przeciwieństw em Astaroth Przybyszewskiego (przykład dionizyjskiej religii „popędu”). O wspom nianych w y żej typach religii zob. G. v a n d e r L e e u w , Fenomenologia religii. Przełożył J. P r o k o p i u k . Warszawa 1978, s. 654—656. 58 A. L a n g e , Pocałunki. W arszawa 1926, s. 25. 8 — P a m ię t n ik L it e r a c k i 1990, z. 4 K u lt ciała-posągu niekiedy sugerow ał estetyczną tran scen den cję, p e r spektyw ę nieskończonego poszukiw ania Piękna. Leopold S taff przed staw iając om yłkę Pigm aliona k ry ty k o w ał też a n ty - pigm aliońskie p róby utożsam ienia k o n k retn e j kobiety z arch ety p em p ię k na. W ędrow iec oślepiony pięknem białej W enus budzi posąg
O żyw iona bogini odrzuca możliwość w cielenia, b y t biologiczny uzn a je za degradację w p orów naniu z „nieśm iertelnością głazu ” i, co w aż niejsze, u jaw n ia urazę s k ry tą w postaw ie Pigm aliona: zawiść ś m ie rte l nika wobec ponadczasow ych w artości dzieła sztuki.
W o statn iej części try p ty k u w ędrow iec o d n ajd u je w spółczesne w cie lenie n ieśm ierteln ej W enus w neapolitańskiej k u rty z a n ie i w ygłasza doń p łom ienną mowę, pełną idealizacji i sakralizacji. O dpow iedź zdegrado w an ej bogini odsłania podw ójną om yłkę w ielbiciela. Po pierw sze, W e- n u s -k u rty z a n a odrzuca przypisyw aną jej rolę rozkosznej pocieszycielki, w raca „w m arm u r posągu, w chłód bieli”. Po drugie, a rch ety p p ięk n a, poszukiw any ideał odsuw a w sferę niedostępnej T ajem nicy.
Poszukiw acz estetycznego ab solutu spotyka jedynie niedoskonałe m e dia, znaki, k tó re k ie ru ją do odległego, być może niedostępnego ideału. Ż yw a W enus, portow a dziew ka, odsyła w ędrow ca nie do posągu b iałej K allipygos, k tó ry o kazuje się też tylko jedną z niedoskonałych w e rsji ideału, lecz do nieznanego praposągu. Do opozycji: żywe ciało — posąg, S taff dodał jeszcze trzeci elem ent: posąg-tajem nicę, u k ry ty — zna m ien n a p a ra le la — tak w głębinach ziemi (praw zór kobiecości), jak i w głębi duszy (nieświadomości) a rty s ty (ideał eroty czn ych m arzeń). S ta ff zdem askow ał kruchość postaw y a rty fic ja listy . Z relatyw izow ał ab so lut erotycznego piękna, dobudow ując doń w y m iar głębi. N ieskoń czoność poszukiw ania ideału, tajem n ica ew okow ana przez dzieło sztuki, d y stan s m iędzy pięknem ciała a idealnym w zorem p iękna — te elem en
ty św iatopoglądu sym bolistów tru d n o było pogodzić z absolutnym i n ie pow tarzaln y m , ale li tylko estetycznym doznaniem hedonisty. A rty fi- cjalista nie poszukiw ał ani sp iry tu aln e j nieskończoności, ani absolutu skrytego poza pięk n y m przedm iotem . Przede w szystkim usiłow ał zabez pieczyć sw ój recep ty w n y i estety zu jący sty l przeżyw ania przed n ap ię ciam i ch a ra k te ry sty c z n y m i dla k u ltu ry judeo-chrześcijańskiej (in styn k ty — etyka, ciało— duch). W ty m celu uciekał w św iat pozbaw iony antynom ii, przyw oływ ał o b raz A rkadii, gdzie, jak pisał K asprowicz,
M ityczną p rzestrzeń rozkoszy m oderniści sytuow ali w pejzażu a rk a dyjskim , w k rajobrazie Południa, postrzeganym przez m e d iu m sielanek T eokryta, m alarstw a Poussina, Bouchera i „an ty czn y ch ” poem atów L e- con te’a de L isle’a. Tu nie istn iał k o nflik t m iędzy n a tu rą a k u ltu rą ani nie było m iejsca dla nam iętnego, nie zaspokojonego pragnienia. T riu m fow ał apolliński s p o k ó j60. W k rain ie niegasnącego słońca, nieskazitelnego błękitu, czystych kaskad i w iecznie k w itn ący ch łąk a k t m iłosny potęgow ał aurę spokoj nego i n ieustannego św iętow ania, doskonale harm onizow ał z całością pejzażu.
f · ................................................................ 1 Cicho... srebrne m ilczenie słonecznej pogody... Wśród trawy się kołysze grzbiet fauna kosmaty I na n im splot nam iętny ramion dziewki młodej. (W Arkadii, P 390) W eroty czn ej A rkadii upojenie łączy się z letargiem , zm ysłowe odu rzenie z estetyczną kontem placją. W bezkonfliktow ym świecie b ie rn e j zm ysłowości jed y nym działaniem jest przejście od zleniw iałego n asy cenia do adoracji piękna, k tó ra prow adzi znów do uspokojenia, rozkosz nego w yczerpania. 80 Krytycy wrogo nastaw ieni wobec m odernistycznego hedonizmu dostrzegali w obrazach zm ysłowych krain Południa „m niejsze zło”. M. Z d z i e c h o w s k i (K a z im ie rz Tetmajer. W: Szkice literackie. W arszawa 1900, s. 252) pisał n p .: „zm y słow ość zakorzeniona jest tak głęboko w jestestw ie ludzkim '[...], że komu nie dano w znieść się na w yżyny wyzw olenia, ten n ie może n ie zamarzyć o m itycznych krainach pogodnej, słonecznej nasyconej zm ysłowości, wolnej od trawiącego p ło m ienia żądz”. Om dlewał w okrąg św iat od św iatła i gorąca, [............................................................... ] t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] A ze srebrzystych pian Afrodis w yszła biała [............................................................... ] blask ją osuszać biegł, woń obcierała z rosy, u nóg jej śnieżnych legł ocean modrowłosy. [................................................................ 1 zefiry pieszczą ją z rozkoszy oszalałe, ślizgają się od stóp po nogach jej do łona, całują piersi jej i szyję, i ramiona, spijają perły pian z jej zagięć i lubieżne, ; w lotny okrążą tan jej uda smukłe, śnieżne, z wolna się suną wzdłuż jej pełnych biódr, a potem ku ustom z w onią róż wzlatują nagłym wzlotem. [................................................................. ] !
W ty m paneroty czn y m kosmosie w zorem działania żywiołów (i wzo rem istnienia) jest d elik atn a pieszczota m iłosna. G dy w dysonan tyczn ym św iecie m iłości-chuci dom inow ała zasada gw ałtu, pożerania, p o chłania nia,
to w arty ficjalisty czn y m hedonizm ie istnieć znaczy pieścić i być pieszczonym . Pieszczota jest spoiw em bytów , zasadą em ocjonalnego dia logu. W w ierszu Narodziny A f r o d y t y istn ieje w y raźn y związek m iędzy e stetyzacją i a rty ficjalizacją w szystkich elem entów św iata przed staw io nego a ekspozycją d elik atn ej pieszczoty, będącej isto tą zw iązków m iło snych i źródłem rozkoszy (pieszczoty zefiru są w yrazem podziw u i hołdu, mogą też być in te rp re to w a n e jako su b s ty tu t a k tu miłosnego). K lasyczne piękno, harm onia, delikatność i kunsztow ność (T etm ajera inspirow ał sły n n y obraz Botticellego) — to jakości w spólne m łodopolskim pejzażom P o łu d n ia i w pisanym w nie sytu acjo m m iłosnym . A try b u ty ch arak tery sty czn e dla k rajobrazów P ołu dn ia w łączane były też w obrazy egzotycznych, n ark o ty czn y ch k rain rozkoszy. Będą to k ra je „jasności i ciszy, / O m dleń upo jn ych i słodkich haszyszy ” (Z. Dębicki,
„Gdzie się rozpręża w wieczność chw ila szczęścia złota...” (Wolski, Ronda purpurow e i egipsko-złote) 62. E lem enty w yidealizow anych p rzestrzen i ero gennych słu żyły rów nież przekształcen iu (w duchu hedonistycznej w izji św iata) tra d y c y jn y c h p rze strzeni sym bolicznych w ygnania, grzechu, upadku, np.: p u sty n i czy bi blijnego raju .
P u sty n ia, p rzestrzeń zagubienia, osam otnienia i uciążliwego poszuki w ania 63 w p ersp ek ty w ie hedonistycznej zam ieniała się w radosną plażę. W poezji T e tm a je ra rad o sn y pejzaż, pozbaw iony cech n egaty w nych (zło ty piasek, ciepły pow iew w iatru , blask słońca, k tó re ośw ietla i opala, ale nie niszczy) tw o rzy ju b ilersk ą opraw ę dla ciała nagiej kobiety, przed m iotu podziw u um ieszczonego w cen tru m przestrzeni. Egipcjanko, której piasek złoty objął formą nagie kształty ciała, urodzona do bogów pieszczoty, w skw arze słońca nago ociężała; [· · ; 1
oczy topią się z dala patrzące... (Egipcjanko tam na zło ty m piasku..., P 778) Podobnie b ib lijn y raj, m iejsce pierw szego grzechu, przeistacza się w azyl ziem skich rozkoszy. M iłosne zbliżenie A dam a i Ew y (podobnie jak „ fa u n a ” i „dziew ki m ło d ej” w cytow anym w ierszu W Arkadii) roz gry w a się w sen n ej au rze południow ej sjesty. W ieńczy h a rm o n ijn ą sy m fonię barw , woni, reflek só w św iatła. Słońce roztapia błękit i ziem ię rozlśniewa, złotem spłynęły rzeki, prom ienieją skały, palą się hijacynty, lilie spłom ieniały, pachną kw iaty i w onią wybuchają drzewa. (Wąż, P 403) Rolę kusieciela-w ęża p rze jął blask słońca. O św ietlając (niczym reflek to r w te a tra ln y m sp ek tak lu) i pieszcząc ciało Ewy, stw a rz a je na nowo dla pożądającego spojrzenia Adam a. Ś w ietlny sp ek tak l zharm onizow any z błogim pejzażem zaprasza do uczestnictw a w bezgrzesznej zabawie.
Z astąpienie sym boliki w ęża sym boliką św iatła zm ienia sens m itycz nego zdarzenia. A k t m iłosny pierw szych rodziców nie b u rzy rajsk ie j h a r m onii, ale przeciw nie, potw ierdza ją i w zm acnia 64. M iłosny „u padek”, 83 Zob. M. P o d r a z a - K w i a t k o w s k a , Pustka — otchłań — pełnia. (Ze stu dió w nad młodopolską symboliką inercji i odrodzenia). W: Somnam bułicy — dekadenci — herosi. Studia i eseje o literaturze Młodej Polski. Kraków 1985. 84 Na ten tem at pisze też Z. D ę b i c k i (Kuszenie Ewy. W: K ie d y ranne w s ta ją zorze. Lw ów 1907, s. 63). W „religii” Wenus m iłosny spazm rozkoszy m iał być najw ażniejszym sakram entem (komunią) — zob. P i o b b, op. cit.. s. 94. zatonięcie, nie jest regresem w sferę ciem ności jak w micie chuci, lecz prow adzi do uczestnictw a w zm ysłow o-niebiańskiej grze blasków i ciał. P ersp ek ty w a hedonizm u arty ficjalisty czneg o (pigm alionizm , an typ ig- m alionizm , p rzestrzen ie m iłosnej A rkadii) w skazyw ała możliwość bez piecznej (bez zagrożeń ze stro n y in sty n k tó w i „kobiety fa ta ln e j”) delek- tacji P ięknem -E rosem w specjalnie zapro jek to w an ym azylu, w m om en taln e j i w yidealizow anej czasoprzestrzeni izolow anej od życia. W śród m łodopolskich w zorów eroty k i estety zu jący hedonizm był jednym z e ta pów znam iennego dla epoki procesu oddalania dośw iadczeń m iłosnych od N a tu ry (oraz od akceptow anych społecznie zw iązków in te rp erso n al nych) i przenoszenia ich w k ra in y Sztuki (gdzie królow ał egotyzm , fascy nacja p a rtn e re m uprzedm iotow ionym ) i — w w ersji najśm ielszej — p er- w ersji sp ajającej w jedność przeżyć eros i thanatos 65. Od pięknych po sągów wiało chłodem śm ierci. 85 Zob. W. G u t o w s k i , Miłość śmierci i energia rozkładu. O młodopolskiej w yobraźn i nekrofilskiej. „Pamiętnik Literacki” 1989, z. 1. Yüklə 303,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|