Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

861

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

-ование şəkilçisi –laşdırma

2

şəkilçisiiəlverilir: тестирование-testləşdirmə, пакетирова-

ние-paketləşdirmə,  прогнозирование-proqnozlaşdırma,  программирование-proqramlaşdır-

ma, профилирование-profilləşdirməvəs. 

-ност şəkilçiliinformatikaterminiAzərbaycandilinə –lıq

4

şəkilçisiiləverilir: релевантнос-

ти-relevantlıq. 

QrammatikmənmisəməalınmaterminlərdəAzərbaycandilinəbirbaşadeyil, dilimizin qram-

matikquruluşunu, normalarınıqəbuletdikdənsonrakeçir. Məsələn, file catalogue (ingilis)-kata-

loq faylov (rus)-faylkataloqu (Azərbaycan). Rusdilindəki terminbirləşməsində tərəflər yerini-

dəyişib. Aşağıdakıterminbirləşmələrdədəbuhalözünügöstərir: fileatribute (ingilis)-atributfayla 

(rus)-faylınatributu (Azərbaycan). 

Azərbaycandiliqrammatikmənimsəməprosesindəinformatikaterminolojibirləşməsinişəkilç

isizqəbuledir. Məsələn, adaptivsistem (adaptivnaəsistema), avtonomrejim (avtonomnıyrecim) 

vəs. 

Alınmasözyenidiləkeçdikdənsonradəyişməyəuğrayır, 

yenidilinfonetiksisteminəuyğunlaşır, onunsözdüzəltməvəsözdəyişməqaydalarınatabeolur, be-

ləliklə, sözmənşəyinə, yaxudmənbəyinəxasbirsıraxüsusiyyətləriitirir. 

Alınmasözlərsözdüzəldicişəkilçilərqazanaraqyenimənalarkəsbetməklədilinqrammatiksis

teminədaxilolur, müvafiqqrammatiknormalaratabeolur, paradiqmalaryaradır. 

BeynəlmiləlterminlərAzərbaycandilindərabitəlimətnlərdəişləndikdədilinqrammatiknorm

alarınatabeolur. 

Beynəlmiləlterminlərinqrammatikmənimsənilməsininəsasxüsusiyyətlərindənbirionlarınsözdəy

işdiricişəkilçilərinormalarauyğunşəkildəqəbuletməsidir. 

Əgərbeynəlmiləlsözqrammatikşəkilçiləriqəbuledirsə, 

ondadilinqrammatiknormalarınatabeolabilir.  

İngilisdilindənalınmışalınmasözlərinAzərbaycandilindəisminhalşəkilçiləriiləişlənməsinə

aidrabitəliməntlərdənkifayətqədərnümunələrgətirməkolar. Məsələn.  Adlıqhal. «Yol gələrkən 

paltarı toza bulansa da, mustangerçoxqəşəngdi»; Yiyəlikhal. «Hamı mustangerinindinə edə-

cəyinigözləyirdi»;  Yönlükhal.  «Deməklazımdırki,  mustangerəqarşılütfkarlıq təkcə Luizanın 

baxışlarındahissolunmurdu»;  Təsirlikhal.  «Atmustangeriözününsahibi bilib ona tabe 

olmuşdu»;  Yerlikhal.  «Qocaoğlununölümününgünahınımustangerdəgörürdü» ; Çıxışlıqhal. 

«Luizaatınyüyəninimustangerdənaldı» . 

Azərbaycandilinətərcüməmateriallarındanseçilmişmisallargöstərirki, 

halşəkilçilərininalınmasözlərəartırılmasındaheçbirməhdudiyyətyoxdur.  

İngilisdilindənalınmasözlərinsonundaikisamitinardıcılişlənməsikifayətqədərdir. 

Məsələn, kolt, sent, şillinq, standart, turist, pudinq, lordvəs. Bu cür sözlərə yerlik vəçıxış-

lıq halşəkilçilərininartırılmasızamanısöz-formadainlautmövqedə üçsamitinardıcıl gəlməsi 

imkanıyaranır: Məsələn, krasvord, krosvordda, krosvorddan; lord, lordda, lorddan; standart, 

standartda, standartdan.  

Azərbaycandiliüçüninlautdaüçlüsamitbirləşməsisəciyyəvihaldeyildir. Bununlabelə, dil-

dəbu cürbirləşmələrqeydəalınır. Məsələn, kənd, kənddə, kənddən, qurd, qurda, qurddanvəs. 

Deməli, 

sonuikisamitləbitənalınmasözləryerlikvəçıxışlıqhalşəkilçiləriniqəbuledərkəndilinfonemlərsiste

minindistributivimkanlardairəsinidəyişdirmir. Hallanmadilinnormalarınauyğunşəkildəgedir. 

Avropamənbəlialınmasözlərkəmiyyətkateqoriyasışəkilçiləriniqəbuledir, onlarla bir gəra-

bi təlimətnlərdəişlənir. 

Alınmasözlərkəmiyyətşəkilçisiqəbuletdikdənsonrahallanabilir. Buda Azərbaycan dilinin 

morfolojinormalarınauyğungəlir. 

AdlarAzərbaycandilindəxəbərlikşəkilçisiqəbuledərək cümlənin xəbəri vəzifəsində  çıxış 

edir. Alınmasözlərdəbufunksiyanıdilinqrammatiknormalarınauyğunşəkildəyerinəyetirir. Mə-

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

862

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

sələn, «Bəli, mənmustangerəm, ancaqvəhşiatlarıtəkbaşınaovlayıram»; «GələnMoris-mustan 

gerdir». 

İngilisdilindənleksikalınmalarmənsubiyyətşəkilçiləriqəbuledərəkdildəişlənir. 

«Professional 

jurnalistikasahəsindəAvropastandartlarıvəonlarıntətbiqimövzusundaməruzəiləçıxışedən…» 

(«Şərq» qəzeti, 12.10.2004); «BirinciqrupunmoderatoruPananBredi, ikinciqrupun modera-

toru isəZeynalMəmmədliolub» («Şərq» qəzeti, 12.10.2004). 

Qrammatik mənimsəmədə hər bir dilin milli özəllikləri, sisnemliliyi, daxili strukturu əsas 

götürülür. Buna görə də alınma sözlər burbaşa deyil milli dillərin qrammatik quruluşu, norma-

ları səviyyəsində yeni formada  tərtib olunduqdan sonra dillərə keçir. Bununla  da qrammatik mə-

nimsəmədə alınma sözlərin dillərin morfoloji  kateqoriyalarına uyğunlaşması nəzərdə tutulur. 

 

 

CEYMS MORİYERİN “İSFAHANLI HACIBABANIN               

MACƏRALARI” ROMANINDA ŞƏRQ LEKSİKASINA DAİR 

 

Lalə İSAYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX  əsr ingilis ədəbiyyatı tarixində daha çox Şərq mövzusunda yazdığı  əsərləri ilə 

məşhur olan realist yazıçı Ceyms Yustinyan Moriyer (James Justinian Morier, 1782-1849) 

Smirnədə  (İzmirdə) anadan olmuş, İngiltərədəki Hərro məktəbində təhsil almışdır. O, 1807-ci 

ildə diplomatik xidmətə başlamış, Ser Harford Consun Persiya (İran) missiyasına təhkim 

edilmişdir. Persiyada (İranda) olduğu müddətdə o, burada yaşayan çoxsaylı xalqların dili, 

tarixi, mədəniyyəti və  məişəti ilə maraqlanmış, gələcəkdə yazacağı  əsərləri üçün zəngin 

material toplamışdır.  Şərq ölkələrində diplomatik xidməti nəticəsində o, “1808-1809-cu 

illərdə Persiya, Ermənistan və Kiçik Asiyadan Konstantinopola (İstanbula) səyahət” (“A 

Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople in the Years 1808-1809”) 

adlı səfər kitabını isə 1818-ci ildə yazıb tamamlamışdır. Lakin diplomat, səyahət yazıçısı kimi 

məşhur olan Ceyms Moriyerin Şərq romanları sırasında ona daha böyük yazıçı şöhrəti gətirən 

1824-cü ildə ilk dəfə anonim şəkildə nəşr etdirdiyi “İsfahanlı Hacıbabanın macəraları” (“The 

Adventures of Hajji Baba of Ispahan”) romanı olmuşdur. Romanın davamı, 1828-ci ildə 

Londonda “Hacıbabanın İngiltərədə macəraları” (“The Adventures of Hajji Baba in England”) 

adı ilə nəşr olunan romanın ikinci hissəsi  böyük uğur qazanmışdır. 

Lakin  ədibin yaradıcılığında qırmızı  xətt kimi keçən  Şərq mövzulu əsərlərində, 

xüsusilə “Hacıbaba” romanında  Şərq leksikasının uğurlu seçiminə  və hadisələrin təsvirində 

əsasən düzgün müraciət formalarına rast gəlirik. 

Ədibin Azərbaycan dilinə tərcümə nəşrinə “Ceyms Moriyer və onun “İsfahanlı Hacı 

babanın macəraları” romanı barədə” ön sözün müəllifləri Zakir Səfəroğlu və Şahin Xəlillinin 

aşağıdakı qeydləri müəllifin Şərq həyatına, mədəniyyətinə və dilinə yaxından bələd olduğunu 

söyləməyə  əsas verir. Həmin yazıda oxuyuruq: “C.Moriyer “İsfahanlı Hacıbabanın macəra-

ları”nda  Şərq mənşəli sözləri, ifadələri böyük sənətkarlıqla işlətmişdir (Qeyd: C.Moriyerin 

işlətdiyi həmin söz və ifadələr tərcümə  nəşrində orijinaldakı transliterasiyası (deyimi) ilə 

kursivlə verilmişdir). Əlbəttə, bu söz və ifadələr fars, ərəb, türk mənşəli olsalar da, dilimizin 

vətəndaşlıq hüququnu qazanmış sözlər, ifadələr kimi diqqəti cəlb edir”. 

Yazıçının orijinal mətni və onun Azərbaycan dilinə edilmiş  tərcümə  mətni arasında 

apardığımız müqayisələr belə bir mühakiməni söyləməyə  zəmin yaradır: Ceyms Moriyerin 

---