Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ QAN QOHUMLUĞU TERMİNLƏRİNİN MƏNŞƏYİ Rəna MƏMMƏDOVA
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
855 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Mətnin semantikasının öyrənilməsində mətn komponentlərinin aktual üzvlənməsinin, yəni tema – rema əvəzlənməsinin böyük rolu vardır. Cümlədə sözlərin və söz birləşmələrinin yeri cümlənin sintaktik quruluşu və cümlə üzvlərinin aktual üzvlənməsi ilə bağlı olur və söz sırası normaları həmin iki cəhətə əsasən müəyyənləşir. Prof. Kamal Abdullayev “Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri” kitabında yazır: Cümlənin aktual üzvlənməsi mümkün olan başqa üzvlənmələrindən öz funksional yönü ilə fərqlənir. Funksional sintaksisin əsas tədqiqat obyektlərindən biri olan aktual üzvlənmə prinsip etibarilə cümləyə yalnız onun quruluşundan çıxış edib, qiymət vermir, bu quruluşu sərhədlərindən kənara çıxarır”. Mətndə müəyyən məqsədlə işlədilən hər bir cümlə “məlum olan”ı bildirən və dilçilikdə “tema” adlandırılan çıxış nöqtəsinə və “yeni”ni bildirən, “rema” adlandırılan hissəyə malik olur. Tema həm danışanın, həm qəbul edənin ümumi bilik bazasıdır. Bu ümumi bilik olmasa, prinsip etibarilə informasiya ötürmək nöqteyi-nəzərindən irəli addım atmaq mümkün olmaz. Tema cümlələr arasında semantik bağlılıq yaradır, nəticədə bir cümlədə qeyri-müəyyən olan sonrakı cümlədə müəyyənləşir. Rema isə əksinə, məlumatın əsas nüvəsini və canını təşkil edir. Hər bir cümlədə verilən yeni informasiya remanı təşkil edir. Rema məntiqi vurğu ilə fərqləndirilir və cümlənin kommunikativ mərkəzini təşkil edir. Cümlənin strukturu danışanın məqsədindən, tema və remanın cümlədə necə yerləşdirilməsindən asılı olur. Tema cümlənin çıxış nöqtəsi kimi cümlənin əvvəllində, rema isə fikir ifadəsinin əsas məqsədini – “yeni”ni bildirməklə sonra işlənir. Bu hal cümlənin komponentlərinin belə bir ardıcıllıqla düzülüşü fikrin məntiqi ifadəsinə xidmət edir. Tema və remanın hər bir cümlədə formal əlamətləri söz sırası və intonasiyadır. Ədəbi dilimizin normalarına müvafiq qurulmuş sadə nəqli cümlələrdə adətən tema əvvəl, rema sonra işlənir; temada ton nisbətən yüksək olur, rema isə məntiqi vurğu ilə, nisbətən aşağı tonda tələffüz edilir. Prof.Qəzənfər Kazımov yazır: “Rema vasitəsilə tema - təbiət hadisələri, müxtəlif proseslər, şəxslər və əşyalar, ayrı-ayrı faktlar, zaman, şərait və s. haqqında yeni məlumat verilir, müxtəlif məsələlər dəqiqləşdirilir.” Azərbaycan dilində digər müxtəlif sistemli dillərdə olduğu kimi cümlə üzvünün aktuallaşması yazılı dildə əsasən söz sırasının hesabına həyata keçirilir. Dilimizin kəskin, sabit, möhkəm söz sırasına malik olması aktual üzvlənmə elementlərinin təzahürü üçün çox münbit bir zəmin yaradır. Söz sırası sabit olduğu zaman aktuallaşma nəticəsində baş verən hər hansı yerdəyişmə cümlənin quruluşunda çox aydın, qabarıq şəkildə onun əsas səthindən seçilir.Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşuna görə cümlədə sözlərin müəyyən sırası var. Əgər cümlə müxtəsərdirsə, mübtəda birinci, xəbər isə ikinci gəlir. Geniş cümlələrdə də mübtəda ilə xəbərin sırası yuxarıdakı kimi olur: mübtəda əvvəldə (təyin varsa, təyindən sonra) xəbər cümlənin sonunda gəlir. Tamamlıqlar mübtədadan sonra, xəbərdən əvvəl, zərfliklər isə daha çox xəbərin yanında əvvəlində olur.Lakin bu, o demək deyil ki, cümlə üzvlərinin yeri heç vaxt dəyişə bilməz. Bəzən zərflik tamamlıqdan, hətta mübtədadan da digər cümlə üzvlərinə nisbətən əvvəl gələ bilər Müxtəsər cüttərkibli cümlələrdə mübtəda temaya, xəbər remaya uyğun gəlir; məsələn: Leyla oxuyur –cümləsində Leyla tema, oxuyur remadır. Əgər bu cür cümlələrdə tema və rema yerini dəyişsə (Oxuyur Leyla), qrammatik və aktual üzvlənmə uyğun gəlməz: oxuyur – tema, Leyla –rema olacaqdır, lakin həmin sözlərin əvvəlki qrammatik funksiyası qalacaqdır: oxuyur – xəbər, Leyla – mübtəda. Geniş cümlələrdə isə qrammatik üzvlənmə beş cümlə üzvünün müəyyənləşdirilməsini tələb edir. Aktual üzvlənmədə isə söyləm hökmün üzvlərinə - subyekt və predikata müvafiq olaraq iki üzvə - tema və remaya ayrılır. Bu cür hallarda tema mübtəda zonasına, rema xəbər zonasına uyğun ola bilir. Beləliklə, məlumatı tema ilə dəqiqləşdirilmiş remanı cəminə bərabərləşdirmək mümkün- dür. Və bu hal istənilən dildə predikatların müəyyənləşməsində əsas çıxış nöqtəsi ola bilər.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
856 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ QAN QOHUMLUĞU TERMİNLƏRİNİN MƏNŞƏYİ Rəna MƏMMƏDOVA
Bakı Slavyan Universiteti rena.memmedova.1991@inbox.ru AZƏRBAYCAN
Qohumluq terminləri dilin ən qədim semantik sahələrindən olduğu üçün bu termin-lərə tarixi yazılı abidələrdə də rast gəlinir. Həmçinin, bir çox türk dillərində işlənən ortaq qo- humluq terminləri mövcuddur. Ağadadaş – ağa böyük deməkdir. Ağadadaş “böyük dadaşdır” (Həm ad kimi işlədilir, həm də kiçiklərin böyüklərə müraciət formasıdır). Ana – Tuva dilində bu sözün yerinə iyə (qida verən) işədilir. Görünür, ana sözü iyə sö- zünün dəyişmiş formasıdır. İyə isə öz növbəsində yemək feli ilə bağlıdır, “кормилица” de- məkdir (mənbələrdə ana sözünün ruscaya tərcüməsi məhz bu cür verilmişdir.
dillərində daha geniş yayılmış və dədə, ata babası, əmi, böyük qardaş, erkək adam anlamlarını əks etdirmişdir. Noqay, tatar, başqırd dillərindəindi də kişi (yəni erkək adam) mənasını bildirir. Çox maraqlıdır ki, bir çox dillərdə dədə “ata babasına” deyirlər. Ehtimal ki, aba (böyük bacı, ana və s.) və baba sözləri eyni kökdən törəyib, süd tərəflə bağlı işlədilir. Ata, dədə isə kök tərəflə bağlı olub və daha çox erkək mənasına uyğun gəlib. Dədə və ata eyni kökdəndir, bütün başqa dillərə türk dilərindən keçib. Qədim mənası kişi (erkək) deməkdir. Sözün başqa yozumu da mümkündür: ruslarda отец sözü “o” səsi ilə başlayır. Bizdə od, ocaq sözü də ailə, ev mənalarında işlədilir. Oтец və od sözləri arasındakı fonetik yaxınlığa əsasən deyə bilərik ki, ata – “od başçısı” (ailə başçısı, ocaq rəhbəri, ocaq yandıran) deməkdir. Qağa – “ağa” (böyük) sözünün dəyişmiş formasıdır, əvvəllər “böyük qardaş” mənasın- da işlədilib. Qardaş – bu söz qarın və daş kəlmələrindən əmələ gəlib, “bir qarında olanlar” demək- dir. Qıza da qardaş demişik, oğlana da. İndi təkcə oğlana deyirik ( bəzi başqa türk dillərində indi bacıya “qız qardaş deyirlər).
lər. Zənn edirəm ki, qısır sözünün qədim mənası qız sözü ilə eyni olub. Evli qadın qız adlan- dırılmır, qız yalnız ərə gedənə qədər qız adlanır. Deməli, qız və qısır eyni kökə malikdir. İndi qısır sözünün mənası dəyişib, bakirə olmayan heyvan da doğmursa, ona qısır deyirlər. Tuva dilində qız (qıs) “dişi mənasında da işlədilir. Bizdə cici kəlməsi dişi sözünün təhrifindən ya- ranmışdır. Qız sözünü “bakirə dişi” kimi başa düşmək olar. Tuva dilində qancıq yerinə qız it birləşməsindən istifadə olunur. Rus dilində дочъ və доитъ sözləri eyni kökə malikdir “дочъ” – süd verə bilən,yəni dişi deməkdir. Dayı – ana qohumlarının hamısı birlikdə day adlanıb: dayza – xala, dağay – dayı, day- baş – ana babası kimi şərh olunub. Ata tərəfdən qohumlar əm sözü ilə bağlıdır (əmi – atanın qardaşı, əmə, məmə, mama - atanın bacısı və s.). Bu əmmək feli ilə qohumdur, eyni döşdən süd içənlər deməkdir. Ana tərəfdən olan qohumların day sözü ilə ifadəsi göstərir k, həmin kəlmə doğmaq sözü ilə qohumdur. Dayı “Doğan tərəfin (ananın) vasitəsilə olan qohum”dur.
doğana (anaya) oxşayandır. Latın dilində xalaya matertera (подобная матери) deyirlər. Deməli əmi və mama (bibi), eləcə də dayı və dayza (xala) kökdaş sözlərdir.
nədidə, altıncı yadıca, yeddinci isə tullancı adlanır. Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|