Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

849

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Ə. DƏMİRÇİZADƏ YARADICILIĞINDA ÜSLUBİ FONETİKA 

 

Aytən MƏMMƏDOVA 

ADPU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ə. Dəmirçizadə üslubi fonetikaya aid “Müasir Azərbaycan dilinin fonetik-üslubi vasi-

tələri” (1962) adlı məqaləsində isə “dilimizdəki fonetik-üslubi vasitələrin üslubi imkanların-

dan bəhs edir və göstərir ki, ahəng qanununa tabe olmayan sözlərin fonetik-üslubi nöqteyi-nə-

zərdən də yeri və əhəmiyyəti vardır. Belə sözlər bədii üslubda, xüsusən şeirdə qeyri-ahəngdar 

səslənmənin ifadəsi üçün əlaverişli vasitə ola bilir. 

“Azəri dilinin şeiriyyət sirrləri” (1946) məqaləsində Ə. Dəmirçizadə Azərbaycan dilinin 

ahəngdarlığından, musiqiliyindən və  şeir dili olmasından söz açır. Daha sonra ahəngdarlığı 

təmin edən xüsusiyyətləri sıra ilə qeyd edir. Həmin xüsusiyyətlərə misal kimi dilimizdə olan 

ahəng qanunu (saitlər ahəngi, samitlər ahəngi, saitlərlə samitlərin ahəngi), rəvanlıq, vurğu, sait 

və samitlərin işlənilməsi qaydalarını göstərir.  

Üslubiyyatın Azərbaycan dilində Ə. Dəmirçizadəyə qədər həll olunmamış məsələləri az 

deyildi. Bunlardan biri də üslubi-fonetika məsələsidir. Ə. Dəmirçizadəyə qədər türkologiyada, 

hətta sovet dilçiliyinə aid ədəbiyyatda dilin fonetikasının üslubi imkanları haqqında tədqiqata 

ya heç təsadüf olunmur, ya da çox az təsadüf etmək olur.   

 “Azərbaycan dilinin üslubiyyatı” (1962) kitabında üçüncü fəsil üslubi fonetikaya həsr 

olunmuşdur. Müəllifin özü də qeyd edir ki, dilçilikdə fonetik-üslub vasitələri məsələlərinə nə-

dənsə heç kəs toxunmamışdır. Bu, heç də dildəki ifadəlilik vasitələri silsiləsində fonetik vasi-

tələrin xüsusi yer tutduğunu və bunlardan bədii üslubda geniş istifadə edildiyini inkar etmir.  

“Üslubi fonetika” adlanan fəsildə müəllif fonetik vasitələr – səslər, ahəng və müxtəlif 

mənalı  səslənmələr və bunların üslubi məqsədəuyğunluq  əsasında istifadə yolları haqqında 

bəhs etməyin zəruriliyindən danışır və eyni zamanda fonetik-üslubi vasitələrin tərifini verir. 

Məlumdur ki, Azərbaycan dilində olan fonetik-üslubi vasitələrin bir qismi həm yazıda, həm 

də şifahi nitqdə, bir qismi isə yalnız tələffüzdə istifadə olunur. Bunu nəzərə alan Ə. Dəmir-

çizadə Azərbaycan dilindəki fonetik-üslubi vasitələri istifadə imkanına görə iki qrupa ayırır: 

1. Həm yazıda, həm də tələffüzdə (şifahi nitqdə) istifadə oluna bilən vasitələr; 

2. Ancaq tələffüzdə (şifahi nitqdə) istifadə oluna bilən vasitələr. 

Ə. Dəmirçizadə birinci növ vasitələri ortaqlı fonetik-üsubi vasitələr, ikinci növ vasitələri 

isə xüsusi fonetik-üslubi vasitələr adlandırır.  

Daha sonra müəllif ortaqlı fonetik-üslubi vasitələrdən söz açır və bildirir ki, sözlərin 

fonetik-üslubi cəhətdən istifadəsində, onların,  əsasən, məqsədəuyğun surətdə  səslənməsini 

nəzərə alaraq onları iki əsas qrupa bölmək lazım gəlir: 

 a) Səslənməsi ilə mənası arasında üzvi surətdə əlaqə olan sözlər.  

Belə sözlər də üç qrupa bölünür: 1) sövti təqlid sözləri, 2) sövti təsvir sözləri, 3) nida 

sözləri. 

b) Səslənməsi ilə mənası arasında əlaqə olmayan sözlər. Belə sözlər 1) ahəng qanununa 

tabe olan, 2) ahəng qanununa tabe olmayan sözlər olmaqla iki qrupa ayrılır.  

Sövti təqlidi sözlər haqqında  Ə. Dəmirçizadə belə sözlərin ifadə və cümlələrin mənaları 

ilə  səslənməsi arasında canlı, təsirli ahəngdarlıq yaratmaq nöqteyi-nəzərindən son dərəcə 

əlverişli fonetik-üslubi vasitələr olduğunu bildirir.3 

Ə. Dəmirçizadə sövti təsvir sözlərin fonetik tərkibi ilə mənası arasında az-çox uyğunluq 

hiss olunduğunu bildirir. Belə sözlərə misal olaraq, sus, titrə, cız, cır, çap, çat, çal kimi isim-

ləri misal göstərmişdir. 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

850

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Müəllif nida sözləri haqqında da məlumat vermişdir. O,  nida sözlərin təqlidi sözlərdən 

fərqi olaraq insanın daxili psixoloji halları ilə əlaqədar olaraq çıxarılan səslərin sadələşdirilmiş 

yamsılanması olduğunu bildirir. Buna görə də belə nidalar ya bir səsli səslə (a, e, ə ...), ya bir 

heca ilə (ah, eh, uf, ax, bıy ...), ya da müəyyən səsin uzadılması ilə (aaa, eee, sss...), bəzən isə 

eyni və ya müxtəlif nida hecasının birləşməsi ilə (pəh-pəh, vay-vay, uf-uf) və s. formalaşır. 

Ə. Dəmirçizadə daha sonra səslənməsi ilə  mənası arasında əlaqə olmayan sözlər kimi 

ahəng qanununa tabe olan sözlər haqqında məlumat verir. Bunların iki yerə ayrıldığını bildirir: 

1) qalın səslili sözlər, 2) incə səslili sözlər. Müəllif bunların iki qrupa ayrıldığını qeyd edir.  

1. a) Dodaqlanan qalın səslili sözlər; 

    b) Dodaqlanmayan qalın səslili sözlər. 

2. a) Dodaqlanan incə səslili sözlər; 

    b) Dodaqlanmayan incə səslili sözlər. 

Ə. Dəmirçizadə bunları da hər biri açıq, qapalı və qarışıq olmaq üzrə üç tipə bölür. 

Ahəng qanununa tabe olmayan sözlərdən bəhs edərkən müəllif qeyd edir ki, belə sözlə-

rin çoxu alınma sözlərdir və Azərbaycan dilində  məqsədəuyğun səslənməni yaratmaq üçün 

əruz vəzninin tələbinə görə işlənir. “Azərbaycan dilinin üslubiyyatı” (1962) kitabının üslubi 

fonetika adlı  fəslində  Ə. Dəmirçizadə daha sonra ahəng qanununun imkanlarından, səslərin 

məna çalarlığından, tələffüz ahəngdarlığı və asanlığından geniş söz açmışdır.  

Müəllif xüsusi fonetik-üslubi vasitələr haqqında da məlumat vermiş  və müəllif xüsusi 

fonetik-üslubi vasitələr dedikdə vurğu, durğu, ton, intonasiya adlanan fono-semantik əlamət-

lərlə yanaşı, səslərin uzun, qısa, uca, alçaq, sürətlə, aramla, eləcə də müxtəlif notda və rənglər-

də-uşaq səsi ilə, qadın səsi ilə, kişi səsi ilə, quş və müxtəlif heyvanların səslənmələrini yamsı-

lamaqla – tələffüzü nəzərdə tutur. 

 

 

MƏMMƏDHÜSEYN TƏHMASİB ARAŞDIRMALARINDA  

“AZƏRBAYCAN NAĞILLARI” 

 

Nəzirə ŞALBUZOVA 

BSU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Qeyd edək ki, folklorun ən qədim və maraqlı janrlarından olan nağıllarımız rəngarəng 

süjetlər ilə doludur. Müqayisə etsək hər bir ölkənin nağıllarında özünəməxsusluq vardır və hər 

bir nağıl öz millətinin, öz ölkəsinin xüsusiyyətlərini, coğrafiyasını, tarixini və özündə müəyyən 

qədər göstərir. Bu baxımdan M.H. Təhmasibin araşdırmaları içərisində nağılların toplanılma-

sı, tərtibi, nəşr edilməsi xüsusi yer tutur. Alimimiz nağıllardakı süjetləri araşdırmış və xalqı-

mızın qədim dünyagörüşünü, təxəyyülünü, inanclarını tədqiq etmişdir. Nağıllarımızdakı sehrli 

qüvvələr haqqında diqqətəlayiq fikirləri olmuşdur.  

Nağıllarda xalqın dünyagörüşü, inancları, ictimai və hətta siyasi münasibətləri əks olunur. 

Əslində fantaziya görünən bu janr keçmiş dövürdə olan mübarizələri, ictimai və sinfi münasi-

bətləri, ailə-əxlaq münasibətlərini əks etdirir. Geniş xalq kütləsi bu nağıllar vasitəsilə demək 

istədiklərini, sinfi münasibəti öz maraqlarına uyğun formada çatdırmağa çalışmışlar. Eyni na-

ğıllarımızın müxtəlif versiyalarına da rast gəlmək olur. Hansısa məqsədə görə ya toplayıcı, ya 

nağılı danışan müəyyən dəyişikliklər etmişdir. 

M.Təhmasibin “Azərbaycan nağıllarında keçəl” adlı  məqaləsində nağıllarımızda muz-

dur-nökər sinifləri əsasında keçəl sujetinə toxunmuşdur. Məsələn: “Keçəl Məhəmməd”, “İsfa-

han keçəli”, “İmam”, “Keçəl”, “Keçəlin divanı” və s. nağıllarda müsbət, qorxmaz, cəsarətli, 

---