Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN ŞİFAHİ FOLKLORUNDA “ATALAR SÖZLƏRİ VƏ BAYATILARDA” İŞLƏNƏN HİDRONİMLƏR Lalə HÜSEYNOVA
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
857 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Nəvə, nəticə sözləri ərəb, nəbibə, nədidə isə fars mənşəlidir. Kötücə (əsli: kötükcə), ya- dıca (yadlaşmaqda, qohumluğu itirməkdə olan), tullancı (qohumluq əlaqəsinin kəsilməsi, yəni yedi arxa dönən) türk sözüdür. Yadıca “yadlaşmaq” anlamı ilə bağlıdır. Mama – bibi mənasında işlədilir (bibi ərəb sözüdür), əmi sözü ilə qohumdur, “eyni döş- dən süd əmən” deməkdir. Əsli əvvəl əmə, sonra məmə kimi olub. Nəvə - nəvə, nəticə, nəbibə, nədidə kimi sözlər alınmadır. Bizdə nəvə yerinə torun işlə- dilib, görünür, törəmək sözü ilə bağlıdır. Kötücə, yadıca, iticə, tullancı kəlmələri də öz sözləridir. Nədidə - farsca “görünməyən” deməkdir. Nəticənin uşağına nədidə deyirlər (bizdə “kötücə” sözü işlədilib). Farsca “didən” (görmək) məsdərinin qrammatik əsası bin sözüdür (zərrə bin və s.).
landırıcı (dayə), bolqar dilində xala, fin dilində “məmə” (döş) mənalarında işlədilir. Няня for- masında rus dilinə də keçib. Belə zənn edirəm ki, ana sözü ilə qohumdur və başqa dillərə türk dillərindən keçib. Oğul – indi bu söz oğlan uşağı ilə bağlı işlədilir, amma qabaqlar qıza da oğul deyiblər (indi də qalmaqdadır). Söz doğul feli zəminində əmələ gəlib, oğlaq da buradandır (qabaqlar quzuya da oğlaq deyilib). Yakutiada (saxa dilində) oğo “uşaq” deməkdir, oğolon “родитъ” ki- mi tərcümə edilib. Bu bir daha sübut edir ki, oğlan və doğmaq sözləri eyni kökə malikdir. Başqa dillərdə də belədir: сын sözü ruslara qədim hind dilindən keçib, doğmaq anlayışını əks etdirir.
zinə xal işlədirlər. Xal və xala, dayı və dayza sözləri necə də uyğun gəlir!
VƏ BAYATILARDA” İŞLƏNƏN HİDRONİMLƏR Lalə HÜSEYNOVA Bakı Slavyan Universiteti lhuseynova22@gmail.com AZƏRBAYCAN
Dilimizin onomastik vahidləri xalqımızın qədim və zəngin sərvətidir. Xalqımızın bir dövlət kimi təşəkkülündə, millət kimi formalaşmasında, əsrlərdən bəri onun müqəddəsliyinin qorunmasında, xalqın təfəkkürünün, dilinin, adət- ənənələrinin xalqın sosial və mədəni həyatı- nın əksi özünü adlarda göstərir. Dilimizdəki adlar-onomastik vahidlər müxtəlif qruplara bölünür. Bu bölgülər içərsində hidronimlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Hidronim yunan sözüdür, hidos və onoma sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Yunan dilində hidos “su”, onoma “ad” deməkdir. Dilçilikdə su ilə, su mənbələrinin adları ilə əmələ gələn xüsusi adlar - bulaq, çay, göl, şəlalə, dəniz, okean adları hidronim adlanır. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində hidronimlərin miqdarı olduqca çoxdur. Azərbaycan tarixini hərtərəfli öyrənmək baxımından daha çox əhəmiyyət kəsb edən tayfa, qəbilə və qədim yer adlarının mühafizə edib saxlayan hidronimləri öyrənmək, xüsusilə onların şifahi folklorda necə yaşadığını hansı dəyişikliyə uğradığını müəyyənləşdirmək çox vacibdir. Su obyektlərinin adının formalaşması uzaq keçmişlərə gedib çıxır ki, bu da insanların ta qədimdən suya olan böyük ehtiyacı ilə bağlıdır. Azərbaycan dili qədim və zəngin hidronimik leksikaya malikdir. Folklorumuzun demək olar ki, bütün janrlarında hidronimlərə rast gəlirik. Xüsusilə Atalar sözləri və bayatılar hidronimlərlə zəngindir. Folklorda tez-tez adı çəkilən hidronimlər; Kür, Araz, Tərtər, Arpa çayı, Ağdərə gölü, Şahbulaq, Zümrüd bulaq və s. göstərə bilərik. Bu adlar nəinki folklorda, ta- rixi mənbələrdə, səyyah və coğrafiyaşünasların da əsərlərində də özünü göstərir. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
858 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Şifahi folklor janrının bir nümunəsi olan atalar sözləri keçmişdən bu günə, bu gündən gələcəyə əcdadlarımızın bizə nəsihətləri və vəsiyyətləridir. Müdriklik xəzinəsi olan atalar söz- ləri milli dəyərlər sisteminin göstəricisi olduğu qədər də milli dilin qrammatik, leksik, semantik xüsusiyyətlərinin daşıyıcısı, onun məna yükü, ifadə imkanlarının da göstəricisidir. Atalar söz- lərində dilimizin onomastik vahidlərinin bütün örnəklərinə rast gəlmək mümkündür, xüsusilə hidronimlər bu sırada diqqəti cəlb edir. Atalar sözlərində işlənən hidronimlər: “Araz aşığındandır, Kür topuğundan”, / “Hər guruldayan Kür deyil”, / “Hər aparan su Araz deyil”, / Araz axır, gözüm baxır”, / “Araz, altını da bilirəm üstünü də”, / “Araz duru, Kür sarı”, / “Araz axır, Kür baxır”. Azərbaycan şifahi folklorunun lirik qolunun geniş, çoxçeşidli janrlarından biri də baya- tıdır. Bayatılar insan həyatının canlı poetik salnaməsidir. Bayatıların yaradıcısı olan xalq öz həyat tərzini, duyumlarını xüsusilə dilini bu janrda yaşatmışlar. Bayatılarda dilimizin leksik zənginliyi özünü göstərir. Burada onomastik vahidlər, xüsusilə toponimlər və hidronimlər öz zənginliyi ilə seçilir Bayatılarda işlənən hidronimlər: “Araz, Araz xan Araz , Gəl eyləmə qan Araz, Qoy ge- dim yar gözləyir, Nədir bu tüğyan Araz?”, / “Arazam Kürə bəndəm, Bülbüləm gülə bəndəm. Dindirmə qan ağlaram, bir şirin dilə bəndəm.”, / “Araza gəmi gəldi, mən dedim, hamı gəldi. Sən ağla ay gözlərim, Ayrılıq dəmi gəldi”, / “Araz, Araz, can Araz! Mən sənə qurban Araz! Zaman məni yandırdı, Sən də alış, yan, Araz!”. / “Qateq daşar, Kür daşar, Çıxıb körpüdən aşar. Mən dərdimi danışsam, Dağlar, daşlar ağlaşar.”, / “Çimdim Gəncə çayında, Baharında, yayında. Mən azadlıq quşuyam, Düşmən canın hayında.”, / “Arpa çayı dərindi, Suyun içdim sərindi. Nə yatıbsan dur, oğlan, Keçən bu nazpərindi.”və s. Göstərilən şifahi folklor nümunələrinə nəzər salsaq görərik ki, həm bayatılarda, həm də atalar sözlərində ən çox işlədilən hidroobyekt adı Araz və Kür adlarıdır. Bu da təsadüfi de- yildir, çünki Azərbaycan ərazisində ən böyük çaylar Araz və Kürdür. Kür - Azərbaycanda və bütün Qafqazda ən böyük çaydır. Hidronimə ilk dəfə Ptolomeyin “Coğrafiya” kitabında təsadüf olunur. Həmin əsərdə leksik vahid “Kor” formasında verilmişdir. “Kür” haqqında geniş məlumata Strabonun yaradıcılığında rast gəlinir. Burada isə leksik vahid “Kir” formasında işlədilir. Ümumiyyətlə, mənbələr üzərində aparılan araşdırmalar göstərir ki, hidronimə antik müəlliflərin əsərlərində və eləcə də şifahi xalq yaradıcılığında Kuruş, Kor, Kür, Əl-Kür vari- antları mövcud olmuşdur. Xalq etimologiyasında kür dalaşqan, dəcəl, cızığından çıxan mənasında anlaşılır. Araz çayının adına da tarixi mənbələrdə təsadüf olunur. Onomastik vahidin müxtəlif mənbələrdə bir-birindən fərqli yazılış formaları diqqəti cəlb edir. Ar-ras, Rase, Arraks, Aras, Eraks, ruda Aras və s. Hidronimin birici tərəfi “ar” hissəsinin “su”, “çay” mənasını ifadə edir. “Az” hissəsi isə tarixən “uz” formasında olmuş “çay yatağı” mənasındadır. Azərbaycan dilindəki ümumişlək su leksik vahidi özüdə uz sözünün fonetik variantıdır. Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, Araz hidronimi ar və az birləşmələrindən əmələ gəlmiş, çay, çay yatağı mənasını ifadə edir. Göründüyü kimi Azərbaycan şifahi folklorunda işlənən hidronimlər tarixi yaşadır, xalqın etnogenezində mühüm rol oynayır.
Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|