MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
Misir S əfərov 140 v ə kateqoriyaları daxil edir və bunların xüsusi, konkret üslubi m əsələlərin açılması, anlaşılması üçün mühüm rolunu qeyd edir. “Sinonimlik üslubiyyatın bünövrəsi kimi” adlı para- qrafda mü əllif lüğəti və qrammatik sinonimlikdən söhbət açır, dil vahidlərinin sinonimliyinin açılmasını, dəqiq mü əyyənləşdirilməsini üslubi tədqiqatın başlıca cəhət- l ərindən hesab edir. “Üslubiyyatın əsas istiqamətləri” yarımbaşlığında üslubi hadis ə və proseslərin, dil vahidlərinin öyrənilmə- sind ə iki istiqamət – dil vahidlərinin üslubi imkanlarının öyr ənilməsi və funksional üslubların tədqiqi istiqaməti ön plana ç əkilir, onların əhəmiyyəti elmi cəhətdən qiymət- l əndirilir. Əsərin maraqlı bölmələrindən biri “dil vahidlərinin üslubi imkanları” adlanır. Burada ən kiçik dil vahidindən tutmuş ən böyük dil vahidi əhatə olunmaqla üslubi yük izl ənilir, müəyyənləşdirilir. Dil vahidləri ayrı-ayrı başlıqlar altında qruplaşdırılır və onların üslubi əlamətləri şifahi və yazılı ədəbiyyatdan gətirilən nümunələr əsasında şərh olunur. Bel ə ki, üslubi fonetikada səslərin uzanması, qısal- ması, samit səslərin təkrarı, cingiltiləşmə, vurğu, heca, ah əng qanunu, sonor samitlərin işləkliyi, intonasiya və s. fonetik əlamətlərin nitqdə müxtəlif məna çalarlıqları yaratması; üslubi leksikada sözlərin müxtəlif boyalarda, çalarlarda, m əcazi mənada işlənməsi, sinonimlik hadisə- sinin üslubi leksikanın əsasını təşkil etməsi, ümumişlək sözl ərin üslubi imkanları, terminoloji sözlərin müxtəlif üslublarda işlənmə imkanları; üslubi onomastikada şifahi v ə yazılı ədəbiyyatda işlənən şəxs, yer, planet adları və s. onomastik vahidl ərin ya real, ya da əfsanəvi planda Az ərbaycan dili məsələləri 141 veril ərək müxtəlif üslubi xüsusiyyətlər yaratması; üslubi frazeologiyada sinonimliyin üslubi frazeologiyanın əsasını t əşkil etməsi, istər canlı danışıqda, istərsə də bədii ədəbiy- yatda fikri daha d əqiq, eyni zamanda müxtəlif emosional çalarlarda t əzahür etdirmək üçün eyni bir anlayışın müxt əlif frazeoloji birləşmələrlə ifadəsi; üslubi deriva- tolofgiyada müxt əlif üslubi və ekspressiv-emosional vasi- t ələrin – kitab üslubuna dair söz yaradıcılığı vasitələri və adi danışıq üslubuna dair söz yaradıcılığı vasitələrinin üslubi xüsusiyy ətləri; üslubi morfologiyada morfoloji vahidl ərin üslubi sinonimliyi və üslubi təhkimliyi; üslubi sintaksisd ə söz birləşmələri, idarə, yanaşma, uzlaşma əlaqələri, cümlə üzvlərinin sıralanması söz birləşmələri daxilind ə başqa bir söz və ya ifadənin işlədilməsi, sadə cüml ənin müxtəlif tipləri v növləri, mürəkkəb cümlənin quruluşu, əlavə və xüsusiləşmələr və başqa sintaktik vahidl ər, sintaktik sinonimlik, cümlə üzvlərinin sıralan- masının üslubi sintaksisin ən xarakterik cəhəti olması, sintaktik vasit ə olan intonasiyanın nitqdə çox mühüm üslubi rol oynaması və s. məsələlər yerli-yerində verilmiş nümun ələr əsasında şərh və izah olunmuşdur. Müasir dilçilik aktual v ə çətin məsələlərindən biri müxt əlif tipli dünya dillərində funksional üslubların mü əyyənləşdirilməsi və onların təsnifidir. Bu çətinliyin bir neç ə səbəbi vardır. Kitabın “funksional üslublar və onların t əsnifi” bölməsində bu məsələlərə toxunulmuş onların həlli yolları haqqında maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdür. Dilçilik ədəbiyyatında üslub anlayışlarının ədəbi dill ə bağlı olduğunu əsas tutan bəzi dilçilər funksional üslubların yaranma tarixini yazılı ədəbi dilin meydana g əlməsi vaxtı ilə əlaqələndirirlər. Lakin məlumdur ki, ədəbi dil əvvəl şifahi formada inkişaf etmiş və bəsit də Misir S əfərov 142 olsa, onun b əzi funksional üslubları meydana gəlmişdir. Ona gör ə də professor A.Qurbanovun bu bölmədə dünya dill ərində funksional üslubların yaranma tarixini iki yerə - yazıya qədərki və yazı ənənəsindən sonrakı dövrlərdə üslublar adı altında ayırması öz elmi yeniliyi ilə diqqəti c əlb edir. Müəllif qeyd edir ki, bu dövrdə yaranan üslublar t əbii olaraq yaranmasına, tərkibinə, vəzifəsinə, cəmiyyət- d əki xidmətinə görə bir-birindən fərqlənirdilər. Professor A.Qurbanov yazıya qədərki dövrlərdə funksional üslubları iki qrupa bölür: poetik üslub və ədəbi söhb ət üslubu. Yazıyaqədərki dövrlərdə şifahi ədəbiyyat – ağız ədəbiyyatı poetik üslubun yaranmasında və formalaşma- sında mühüm rol oynamışdır. Bu dövrdə yaranan poetik funksional üslub şifahi ədəbiyyatın bir sıra janrlarında – bayatı, dastan, nağıl mikroüslublarında geniş istifadə edilmişdir. Yazıyaqədərki şifahi ədəbi dilin ədəbi söhbət funk- sional üslubunun tarixind ən, onun yaranma şəraitindən, söz v ə ifadələrin seçilib işlədilməsi prinsipindən danışan mü əllif bu üslubun iki mikroüsluba ayrıldığını göstərir: “M əişət - ədəbi söhbət mikroüslubda ata qayğısı – ana n əvazişi, ata məsləhəti – ana nəsihəti üçün ədəbi səciyyəli söz v ə ifadələr – dil vahidləri seçilib işlədilmişdir. Rəsmi- ədəbi söhbət üslubunda da müxtəlif müraciətlər, ricalar, xahişlər üçün mədəni söz tərkibinə, ifadələrə müraciət olunmuşdur” (səh.24). Yazı ənənəsindən sonrakı dövrlərdə funksional üslub- ların yaranması və inkişafından danışan müəllif göstərir ki, funksional üslubların meydana gəlməsi və formalaş- masında yazılı ədəbi dil mühüm rol oynamışdır. Belə ki, Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|