Misir S
əfərov
140
v
ə kateqoriyaları daxil edir və bunların xüsusi, konkret
üslubi m
əsələlərin açılması, anlaşılması üçün mühüm
rolunu qeyd edir.
“Sinonimlik üslubiyyatın bünövrəsi kimi” adlı para-
qrafda mü
əllif lüğəti və qrammatik sinonimlikdən söhbət
açır, dil vahidlərinin sinonimliyinin açılmasını, dəqiq
mü
əyyənləşdirilməsini üslubi tədqiqatın başlıca cəhət-
l
ərindən hesab edir.
“Üslubiyyatın əsas istiqamətləri” yarımbaşlığında
üslubi hadis
ə və proseslərin, dil vahidlərinin öyrənilmə-
sind
ə iki istiqamət – dil vahidlərinin üslubi imkanlarının
öyr
ənilməsi və funksional üslubların tədqiqi istiqaməti ön
plana ç
əkilir, onların əhəmiyyəti elmi cəhətdən qiymət-
l
əndirilir.
Əsərin maraqlı bölmələrindən biri “dil vahidlərinin
üslubi imkanları” adlanır. Burada ən kiçik dil vahidindən
tutmuş ən böyük dil vahidi əhatə olunmaqla üslubi yük
izl
ənilir, müəyyənləşdirilir. Dil vahidləri ayrı-ayrı başlıqlar
altında qruplaşdırılır və onların üslubi əlamətləri şifahi və
yazılı ədəbiyyatdan gətirilən nümunələr əsasında şərh
olunur. Bel
ə ki, üslubi fonetikada səslərin uzanması, qısal-
ması, samit səslərin təkrarı, cingiltiləşmə, vurğu, heca,
ah
əng qanunu, sonor samitlərin işləkliyi, intonasiya və s.
fonetik
əlamətlərin nitqdə müxtəlif məna çalarlıqları
yaratması; üslubi leksikada sözlərin müxtəlif boyalarda,
çalarlarda, m
əcazi mənada işlənməsi, sinonimlik hadisə-
sinin üslubi leksikanın əsasını təşkil etməsi, ümumişlək
sözl
ərin üslubi imkanları, terminoloji sözlərin müxtəlif
üslublarda işlənmə imkanları; üslubi onomastikada şifahi
v
ə yazılı ədəbiyyatda işlənən şəxs, yer, planet adları və s.
onomastik vahidl
ərin ya real, ya da əfsanəvi planda
Az
ərbaycan dili məsələləri
141
veril
ərək müxtəlif üslubi xüsusiyyətlər yaratması; üslubi
frazeologiyada
sinonimliyin üslubi frazeologiyanın əsasını
t
əşkil etməsi, istər canlı danışıqda, istərsə də bədii ədəbiy-
yatda fikri daha d
əqiq, eyni zamanda müxtəlif emosional
çalarlarda t
əzahür etdirmək üçün eyni bir anlayışın
müxt
əlif frazeoloji birləşmələrlə ifadəsi; üslubi deriva-
tolofgiyada müxt
əlif üslubi və ekspressiv-emosional vasi-
t
ələrin – kitab üslubuna dair söz yaradıcılığı vasitələri və
adi danışıq üslubuna dair söz yaradıcılığı vasitələrinin
üslubi xüsusiyy
ətləri; üslubi morfologiyada morfoloji
vahidl
ərin üslubi sinonimliyi və üslubi təhkimliyi; üslubi
sintaksisd
ə söz birləşmələri, idarə, yanaşma, uzlaşma
əlaqələri, cümlə üzvlərinin sıralanması söz birləşmələri
daxilind
ə başqa bir söz və ya ifadənin işlədilməsi, sadə
cüml
ənin müxtəlif tipləri v növləri, mürəkkəb cümlənin
quruluşu, əlavə və xüsusiləşmələr və başqa sintaktik
vahidl
ər, sintaktik sinonimlik, cümlə üzvlərinin sıralan-
masının üslubi sintaksisin ən xarakterik cəhəti olması,
sintaktik vasit
ə olan intonasiyanın nitqdə çox mühüm
üslubi rol oynaması və s. məsələlər yerli-yerində verilmiş
nümun
ələr əsasında şərh və izah olunmuşdur.
Müasir dilçilik aktual v
ə çətin məsələlərindən biri
müxt
əlif tipli dünya dillərində funksional üslubların
mü
əyyənləşdirilməsi və onların təsnifidir. Bu çətinliyin bir
neç
ə səbəbi vardır. Kitabın “funksional üslublar və onların
t
əsnifi” bölməsində bu məsələlərə toxunulmuş onların həlli
yolları haqqında maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdür.
Dilçilik
ədəbiyyatında üslub anlayışlarının ədəbi
dill
ə bağlı olduğunu əsas tutan bəzi dilçilər funksional
üslubların yaranma tarixini yazılı ədəbi dilin meydana
g
əlməsi vaxtı ilə əlaqələndirirlər. Lakin məlumdur ki,
ədəbi dil əvvəl şifahi formada inkişaf etmiş və bəsit də
Misir S
əfərov
142
olsa, onun b
əzi funksional üslubları meydana gəlmişdir.
Ona gör
ə də professor A.Qurbanovun bu bölmədə dünya
dill
ərində funksional üslubların yaranma tarixini iki yerə -
yazıya qədərki və yazı ənənəsindən sonrakı dövrlərdə
üslublar adı altında ayırması öz elmi yeniliyi ilə diqqəti
c
əlb edir. Müəllif qeyd edir ki, bu dövrdə yaranan üslublar
t
əbii olaraq yaranmasına, tərkibinə, vəzifəsinə, cəmiyyət-
d
əki xidmətinə görə bir-birindən fərqlənirdilər.
Professor A.Qurbanov yazıya qədərki dövrlərdə
funksional üslubları iki qrupa bölür: poetik üslub və ədəbi
söhb
ət üslubu.
Yazıyaqədərki dövrlərdə şifahi ədəbiyyat – ağız
ədəbiyyatı poetik üslubun yaranmasında və formalaşma-
sında mühüm rol oynamışdır. Bu dövrdə yaranan poetik
funksional üslub şifahi ədəbiyyatın bir sıra janrlarında –
bayatı, dastan, nağıl mikroüslublarında geniş istifadə
edilmişdir.
Yazıyaqədərki şifahi ədəbi dilin ədəbi söhbət funk-
sional üslubunun tarixind
ən, onun yaranma şəraitindən,
söz v
ə ifadələrin seçilib işlədilməsi prinsipindən danışan
mü
əllif bu üslubun iki mikroüsluba ayrıldığını göstərir:
“M
əişət - ədəbi söhbət mikroüslubda ata qayğısı – ana
n
əvazişi, ata məsləhəti – ana nəsihəti üçün ədəbi səciyyəli
söz v
ə ifadələr – dil vahidləri seçilib işlədilmişdir. Rəsmi-
ədəbi söhbət üslubunda da müxtəlif müraciətlər, ricalar,
xahişlər üçün mədəni söz tərkibinə, ifadələrə müraciət
olunmuşdur” (səh.24).
Yazı ənənəsindən sonrakı dövrlərdə funksional üslub-
ların yaranması və inkişafından danışan müəllif göstərir
ki, funksional üslubların meydana gəlməsi və formalaş-
masında yazılı ədəbi dil mühüm rol oynamışdır. Belə ki,
Dostları ilə paylaş: |