Misir S
əfərov
150
mastikasının türkoloji dilçilikdə mövqeyini müəyyən-
l
əşdirir və bu qənaətə gəlir ki, onomastik leksikaya dair
ciddi elmi-t
ədqiqat işləri aparılmalıdır. Belə ki, türkoloji
dilçilikd
ə onomastika sahəsinə dair mühüm nailiyyətlər
əldə edilməsinə baxmayaraq, elmi-tədqiqat əsərləri yazıl-
malıdır.
Monoqrafiyada A.Qurbanov onomastikasının azər-
baycanşünaslıqda öyrənilməsi məsələsini geniş və hər-
t
ərəfli şərh etmişdir. Müəllif göstərir ki, Azərbaycan
onomastikası linqvistik tədqiqata son illərdə cəlb edil-
mişdir. Bu tədqiqata son illərdə cəlb edilmişdir. Bu
t
ədqiqat zamanı isə bəzi alimlər yanlış olaraq onomas-
tikanı dilçiliyin tədqiqat obyektindən ayırmağa çalışmışdır.
Professor düzgün olaraq buna etiraz edir v
ə belə nəticəyə
g
əlir ki, “Onomastikanın (onomalogiyanın) mövzusu
dilçiliyin ümumi obyektind
ən təcrid olunmayan, bilavasitə
onunla möhk
əm bağlı olan məsələlər və hadisələrdir”.
Professor onomastik leksikanın ayrı-ayrı qatlarının
t
ədqiqi tarixini araşdırarkən bu qənaətə gəlir ki, toponimlər
ilkin olaraq t
ədqiqata cəlb edilmiş onomastik vahidlərdir.
Bunların bəziləri haqqında məlumat keçmişdə verilmişdir.
H
əmin tədqiqatlara antik dövrlərin yazılı mənbələrində
t
əsadüf edilir. Yunan tarixçisi və coğrafiyaşünası Strabon
h
ələ iki min il qabaq Azərbaycan onomastik vahidlərinin
b
əziləri haqqında məlumat vermişdir. IX-XII əsrlərin ərəb
coğrafiyaşünas səyyahlarının əsərlərində ilk dəfə olaraq
Şabran, Şirvan, Gəncə, Bakı, Muğan, Beyləqan və bu kimi
Az
ərbaycan toponimləri haqqında çox zəngin məlumat
verilmişdir. XIX əsrin görkəmli coğrafiyaşünas səyyahı
Hacı Zeynalabdin Şirvani Azərbaycan, Bakı, Şamaxı,
Şirvan, Gəncə, Quba, Şəki, Şabran və s. yer adlarının
Az
ərbaycan dili məsələləri
151
m
ənşəyinə dair maraqlı fikirlər söyləmişdir. Bu tədqiqatlar
zaman-
zaman inkişaf etmiş və Azərbaycan dilçiliyinin
başqa sahələrində olduğu kimi, onomalogiya sahəsində də
nailiyy
ətlər əldə edilmişdir.
Bu f
əsildə Azərbaycan etnonimlərinin, diolimizin
onomastik leksikasında mühüm yer tutan antroponimlərin,
Az
ərbaycan dilçiliyini onomastik sahəsində ən çox işlə-
n
ən, tədqiq olunan toponimlərin, hidronimlərin tədqiqi
tarixi
araşdırılmış, maraqlı elmi mülahizələr irəli sürül-
müşdür. Burada Azərbaycan toponimikasının öyrənil-
m
əsində fəaliyyət göstərən tarixçilərin və coğrafiyaşü-
nasların əsərləri də geniş elmi aspektdə təhlil olunmuşdur.
Bu cildd
ə onomastik leksikanın ayrı-ayrı laylarını təşkil
ed
ən kosmonimlərin, zoonimlərin, ktematonimlərin indiyə
q
ədər geniş tədqiqata cəlb edilməməsindən, həllini gözlə-
y
ən bu məsələlərin Azərbaycan dilçiliyinin qarşısında
aktual bir problem kimi durmasından da bəhs edilmişdir.
Əsərin II cildində müasir Azərbaycan ədəbi dili ono-
mastik leksikasının tərkibi müəllif tərəfindən iki
istiqam
ətdə ümumiləşdirilmişdir: komponentlərin miqda-
rına görə onomastik leksikanın tərkibi (birkomponentli,
ikikomponentli, çoxkomponentli xüsusi adlar) v
ə dil
m
ənsubiyyətinə görə onomastik leksikanın tərkibi. Tədqi-
qatçı onomastik leksikanın dil mənsubiyyətinə görə
r
əngarəng olduğunu nəzərə alaraq, onu üç qrupda – Azər-
baycan dilin
ə aid milli onomastik vahidlər, başqa dillərə
m
əxsus onomastik vahidlər, hibrid (iki müxtəlif dilə
m
əxsus sözlərin qovuşması nəticəsində əmələ gələn leksik
vahidl
ər) onomastik vahidlər adı altında tədqiq etmişdir.
Onomastik leksikanın bir layını toponimlər təşkil
edir. Toponiml
ərin tədqiqi, linqvistik təhlili maraqlı dil
faktlarının aydınlaşmasına, üzə çıxarılmasına əvəzsiz
Misir S
əfərov
152
köm
əklik göstərir. Toponimlər Azərbaycan dilinin və
tarixinin yaranma v
ə inkişaf mərhələlərini aydınlaşdıran
qiym
ətli faktlarla zəngindir. “Azərbaycan toponimləri”
adlanan bölm
ədə toponimlərin xarakterik xüsusiyyətləri
geniş elmi izahla verilmişdir. Bu cilddə bütün faktlar
diqq
ətlə araşdırılmış, bədii ədəbiyyatdan, folklordan
götürülmüş misallarla əsaslandırılmış, bir-biri ilə qarşılıqlı
şəkildə izah edilmişdir. Professor A.Qurbanov Azərbaycan
toponiml
ərinin yaranma səbəblərini, burada olan rənga-
r
əngliyi, onların Azərbaycan onomastik leksikasında
z
əngin bir toponimik lay əmələ gətirdiyini də faktlar
əsasında izah etmişdir. Toponimlərin, oykonimlər, urba-
noniml
ər, xoronimlər, oronimlər, dromonimlər kimi
növl
əri də tədqiqat obyekti olmuşdur. Əsərdə verilən ən
çox yayılmış Azərbaycan toponimlərinin ümumi mənzə-
r
əsini əks etdirən sxem müəllifin toponimlərin areal
xüsusiyy
ətləri haqqında fikir və mülahizələrini çox yaxşı
əks etdirir və bir növ onu tamamlayır.
M
əlum həqiqətdir ki, dilin leksik tərkibi sabit qal-
mayıb, daim inkişaf edir, dəyişikliyə uğrayır. Kitabın
“Az
ərbaycan dilində onomastik vahidlərin yaranması və
d
əyişməsi” adlı fəslində bu məsələlər dil faktları əsasında
şərh olunur. Alim onomastik vahidlərin əmələ gəlməsi
yollarını araşdırarkən haqlı olaraq bu nəticəyə gəlir ki,
onomastik vahidl
ər dörd üsulla yaradılır: leksik, semantik,
morfoloji v
ə sintaktik. Müəllif hər bir üsulun xarakterik
xüsusiyy
ətlərini ayrıca göstərir, zəngin dil faktları əsasında
bu yollarla yaranan onomastik vahidl
ərin yaranmasındakı
rolunu araşdırır.
Kitabın “Onomastik vahidlərin poetik və üslubi
xüsusiyy
ətləri” fəslində bədii əsərlərə, surətlərə, hadisə-
Dostları ilə paylaş: |