Nizami CƏFƏrov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Allah-təalaya Dəli Domrulun burada sözü xoş gəldi. Əzrayıla nida eylədi ki, çün dəli qavat mənim birligim bildi, birligimə şükür qıldı, ya Əzrayıl, Dəli Domrul can yerinə can bulsun, onun canı azad olsun, — dedi. Dəli Domrul əvvəl qoca atasından, sonra qoca anasından can istəyir, ancaq heç biri razı olmur. Dəli Domrulun xatunu məsələni biləndə deyir: Sənin ol müxinnət anan, baban Bir canda nə var ki, sana qıymamışlar?! Əril tanıq olsun, Kürş tanıq olsun! Yer tanıq olsun, Əri tanıq olsun, Gög tanıq olsun! Qadir Tanrı tanıq olsun! Mənim canım sənin canınca qurban olsun! Halalının sözündən riqqətə gələrək Allaha belə müraciət edir: ...Ulu yollar üzərinə imarətlər yapayım sənin üçün! Ac görsəm doyurayım sənin üçün! Yalıncıq görsəm donadayım sənin üçün! Alırsan ikimizin canın bilə qoyqul, Kərəmi çoq qadir Tanrı!.. Allah-təala Dəli Domrulla halalına uzun ömür verir və Əzrayıla əmr edir ki, gedib Dəli Domrulun ata-anasının canını alsın. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, Allah-Tanrı obrazının bu cür sərbəst, sadəlövhcəsinə, bir qədər də ərkyana yaradılması, birincisi, epos təfəkkürünün xarakteri ilə bağlıdırsa, ikinci tərəfdən, türk düşüncəsinin tipologiyasından irəli gəlir. Türklər qədim dövrlərdən başlayaraq öz Tanrıları ilə sıx mənəvi-ruhi təmasda olmuş, ondan qorxub-çəkinməmiş, əksinə, ona könüldən bağlanmış, İslamı qəbul edəndən sonra həmin sadəlövhlük, səmimilik müsəlman Allahına münasibətdə də özünü göstərmişdir. Lakin ilk dövrdə belə olmuşdur... Tədricən sadəlövhlük mistika, səmimilik isə mənəvi-ruhi diplomatiya ilə əvəz olunmağa başlamış, müxtəlif təriqətlər, ruhani məktəblər, tendensiyalar yaranmışdır. "Kitab"da Tanrı-Allah sevgisi ata-ana sevgisi qədər munis, isti və səmimidir. Qorqudşünaslıqda "Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyu" özünün qeyri-adi, orijinal məzmunu ilə həmişə diqqət mərkəzində olmuş, mübahisə doğurmuşdur. Akad. V. V. Bartold həmin boyun dastana sonradan əlavə edildiyini söyləmiş, professor M. H. Təhmasib isə həmin fikri müdafiə edərək daha irəli getmişdir; o, (M. H. Təhmasib) Dəli Domrul obrazının "təkamül"ünü bu cür xarakterizə edir: "Qədim variantda Allaha asi kəsilən, "al qanadlı Əzrayıl"i saymayan, onu öldürüb "yaxşı yigidləri xilas etmək" istəyən bu məğrur gənc yeni dastanda "bir quru çayın üstündə körpü yapdırıb keçəndən otuz axça, keçməyəndən döyə-döyə qırx axça alan" yelbeyin, avam, cahil, nadan bir dəlisov şəklinə salınmış, alçaldılmış, miskinləşdirilmişdir. Boyun son variantını işləyən dastançı — ozan onu elə bir hala gətirib çıxarır ki, axırda o, öz qanmazlığını, nadanlığını "dərk" edir". Görkəmli Azərbaycan folklorşünasının həmin mülahizəsini haqlı olaraq tənqid edən tələbələrindən biri (professor B. Abdulla) da öz növbəsində məsələni, demək olar ki, düzgün qoymur: guya boyun yaradılmasında məqsəd "Allahın ucalığını, vahidliyini, İslami ənənələrin geniş yayılmağa başladığını (bu sonuncunun nə demək olduğu məlum deyil — N. C. ), Tanrı mələklərindən olan Əzrayılin mövqeyini bildirmək" imiş. Oğuz türklərinin müsəlmanlığı qəbul etdikləri dövrdə yaranan "Dəli Domrul boyu" (X. Koroğlu), bizim fikrimizcə, İslama qədərki türk dünyagörüşü ilə İslamın qarşılaşmasını (və bu zaman ortaya çıxan idrak problemlərini!) özünəməxsus bir şəkildə — orta əsrlər epos məntiqi ilə əks etdirir. Boyda şərabın xatırladılması da təsadüfi deyil — eposun "arı könüldə pas olsa şərab açar" məntiqi ("Bəkil oğlu Əmran boyu"nda xatunu Bəkilə deyir) burada yerimir, əksinə, Dəli Domrul günahını şərab içməsi ilə əlaqələndirir. Qeyd edək ki, "Bamsı Beyrək boyu"nda qəhrəman bazirganları yağmalamış kafir üzərinə gedəndə "şərab içərkən içməz" olur, "altun ayağı yerə" çalır. Və beləliklə, İslam eposda, ehtiyatla da olsa, şəraba öz klassik münasibətini bildirir. "Dəli Domrul boyu" göstərir ki, İslama qədərki türk oğuz təfəkkürü İslamı müəyyən mühakimələrlə, sorğu-suallarla, qeyd-şərtlə qəbul edir, İslam türk təfəkküründə boşluğa, ideyasızlığa düşmür... Oğuz igidləri bu və ya digər çətinliyə düşəndə Allah-təalaya sığınıb ona dua edirlər: Yucalardan yucasan, Kimsə bilməz necəsən, Əziz Tanrı. Sən anadan doğmadın, Sən atadan olmadın. Kimsə rizqin yemədin, Kimsəyə güc etmədin. Qamu yerdə əhədsən, Allahi-səmədsən. Adəmə sən tac urdun, Şeytana lənət qıldın. Bir suçdan ötrü Dərgahdan sürdün. Nəmrud gögə ox atdı, Qarnı yarıq balığı qarşı tutdun. Ululuğuna həddin yoq, Sənin boyun, qəddin yoq. Urduğun ulatmıyan ulu Tanrı, Götürdügün gögə yetirən görklü Tanrı, Qaqıdığın qəhr edən qəhhar Tanrı! Birliginə sığındım! Çələbim, qadir Tanrı, mədəd səndən! Qara donlu kafirə at dəpirəm, İşimi sən önər!.. Yaxud: Yucalardan yucasan, Yuca Tanrı! Kimsə bilməz necəsən, Görklü Tanrı! Sən Adəmə tac urdun, Şeytana lənət qıldın. Bir suçdan ötrü Dərgahdan sürdün. İbrahimi tutdurdun, Xam gönə çulqadın, Götürüb oda atdırdın, Odu bustan qıldın... Birliginə sığındım, Əziz Allah! Xocam, mənə mədəd! Müsəlman Allahının müəyyən xüsusiyyətlərini yada salan oğuz igidi onu şəxsləndirir, mükəmməl bir obraza çevirir. Və ona aşağıdakı təyinləri aid edir: a) mistik-ruhani təyinlər; b) insani, yaxud bəşəri təyinlər. Mistik-ruhani təyinlərin, demək olar ki, hamısı dini kitablardan, hədislərdən gəlir — burda "epos müəllifi" orijinallıq eləmir. İnsani, yaxud bəşəri təyinlərə gəldikdə isə bunların əksəriyyəti İslamın qəbulunun ilk dövründə xalq təfəkküründə müəyyənləşmiş, əsasən, orijinal ifadələrdir: yucalardan yuca- san, kimsə bilməz necəsən, urduğun ulatmıyan, basdığın bəlirtməyən, götürdügün gögə yetirən, qaqıdığın qəhr edən və s. Allah-Tanrıya edilən dualarda mistik-ruhani təyinlərlə insani, yaxud bəşəri təyinlər ideya- məzmunca səsləşir, təyin olunan barədə bütöv təsəvvür yaradır. Ona görə də bizə belə gəlir ki, Allah- Tanrıya aid edilən mistik-ruhani təyinlərin əksəriyyəti dini mənbələrdən əvvəl eposun dilinə keçmiş, müəyyən müddət şifahi ömrünü yaşamış, sonra "Kitab"da əks olunmuşdur. Eposda İslam dini başqa dinlərlə müqayisə edilir və birincinin üstünlüyü müxtəlif formalarda sübut, yaxud təsdiq olunur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|