Telman Huseynov
müəyyən qruplar üzrə konkret sayını nəzərdə tutur. Bunun üçün müəs-
sisənin kadrları funksional tərkibinə görə təsnifləşdirilir.
Firmanın kadrları, ilk əvvəl, istehsal heyəti (başqa sözlə, əsas
fəaliyyət heyəti) və qeyri-istehsal heyəti (qeyri-əsas fəaliyyət heyə-
ti) kimi (başqa sözlə, mənzil-kommunal təsərrüfatının, uşaq bağ-
çalarının, səhiyyə və yardımçı təsərrüfatlarının işçiləri) qruplaş-
dırılır.
İstehsal heyəti icra etdikləri funksiyaların xarakterinə görə fəh-
lələr, mühəndis-texniki işçilər, qulluqçular, kiçik xidmətedici heyət,
şagirdlər və mühafizə işçiləri kateqoriyalarına bölünürlər.
İstehsal heyətinin əsas tərkib hissəsi olan fəhlələr qrupuna bi-
lavasitə məhsul yaradılmasında iştirak edən və habelə istehsal
prosesinin normal gedişatını təmin edən işçilər aid olunurlar.
İcra etdikləri işin xarakterindəki fərqlərə görə fəhlələr kateqori-
yasını 4 əsas qrupa bölmək olar:
1.Texnoloji prosesdə iştirak edən, əmək predmetini emal etmək
yolu ilə bilavasitə hazır məhsula çevirən fəhlələr. Lakin bunlardan əla-
və, avtomatlaşdırılmış istehsallarda fəhlə-nizamlayıcılar da bu qrupa
daxil edilirlər, çünki onlar avadanlıqların normal işini təmin edirlər;
2.Xammal, material və hazır məhsulun, yarımfabrikatların daşın-
ması, anbarlaşdırılması və qorunması ilə məşğul olan fəhlələr;
3.Əsas fondların təmirini, istehsal avadanlıqlarının profilaktikasını
həyata keçirən, təmir üçün hissə və tərtibatlar istehsal edən fəhlələr;
4. Hazır məhsulun keyfiyyətinə nəzarət işini icra edən fəhlələr.
Birinci qrupa daxil olan fəhlələr əsas, digər qruplara aid edilənlər
isə köməkçi fəhlələr hesab olunurlar.
Mühəndis-texniki, mütəxəssis və rəhbər işçilər kateqoriyasına
istehsala texniki rəhbərlik funksiyasını həyata keçirən kadrlar
aid olunurlar.
Əqli əmək nümayəndələri olan bu kateqoriya işçilər
istehsala rəhbərlik və onun təşkilinin konstruktor, texnoloji, təşkilati-
texniki və sırf istehsal məsələləri ilə məşğul olurlar. Bu kateqoriya iş-
çilərə firmanın rəhbərliyi, menecerlər, baş mütəxəssislər, sex (sahə,
növbə) rəisləri, mühəndislər, texniklər, ustalar və s. daxildirlər. Bura-
ya bəzi iqtisadçılar (əmək, normalaşdırma və s.) da daxil edilir.
Qulluqçular kateqoriyasına maliyyə, uçot, təchizat-satış, dəf-
tərxana və bəzi inzibati-idarə işçiləri aid olunurlar.
140
Fəsil 7. Firmada əmək resursları, əmək məhsuldarlığı və əmək haqqı
Şagirdlər kateqoriyasına fəhlə peşəsinə yiyələnmək üçün fərdi
və briqada (qrup) şəklində həm bilavasitə müəssisənin özündə
hamilik yolu ilə və həm də başqa məktəblərə ezamiyyə olunmuş
gənclər aid olunur.
Bu kateqoriyaya habelə müəssisənin balansında
olan texniki-peşə məktəblərinin şagirdləri də daxil edilir.
Kiçik xidmətedici heyətə inzibati-idarə binalarına qulluq edən
xadimələr, süpürgəçilər, minik avtomobillərinin sürücüləri, kur-
yerlər, paltarasanlar və s. işçilər aiddirlər.
Mühafizə işçilərinə isə müəssisənin gözətçiləri və yanğından
mühafizə işçiləri aid edilirlər.
Firmanın qeyri-istehsal sahələrində çalışan işçilər istehsal heyətinə
aid edilmir. Bu qəbildən olan işçilərə yaşayış binalarına, səhiyyə mən-
təqələrinə, uşaq bağçalarına, klublara, yardımçı təsərrüfatlara xidmət
edən işçilər daxil olunurlar. Bundan məqsəd istehsal işçilərilə istehsal
xarakterli işləri icra etməyənlər arasındakı optimal say nisbətini
müəyyənləşdirməkdir.
Təsərrüfatçılıq təcrübəsində firmalar istehsal heyətinin tərkibi üz-
rə bəzi işçi kateqoriyalarının nisbətlərini hesablayır və təhlil edirlər.
Bu iş xüsusilə, əsas və köməkçi fəhlələrin nisbətinin, bir də onlarla
(əsas və köməkçi fəhlələrlə) idarə aparatında çalışan işçilərin say nis-
bətlərinin öyrənilməsində istifadə olunur.
İstehsal heyətinin tərkibini təşkil edən müxtəlif kateqoriyalardan
olan işçilərin say nisbətinin öyrənilməsi heyətin idarə olunmasında
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, əsas və köməkçi fəhlələrinin
say nisbətinin dinamikasını izləmək firma üçün maraq doğuran nəti-
cələr çıxarmağa, ümumiləşdirmələr aparmağa yardımçı ola bilir.
Bunun üçün aşağıdakı düstura müraciət edilir:
ф
ф
К
Я
=
n
F
Burda F
n
– əsas və köməkçi fəhlələrin say nisbəti;
Ə
f
– əsas fəhlələrin sayı;
K
f
– köməkçi fəhlələrin sayı
Əgər əsas və köməkçi fəhlələrin say nisbəti ikincinin hesabına çoxa-
larsa, bu, o deməkdir ki, həmin firmada köməkçi işlərin mexanizmləş-
dirmə səviyyəsi artır və bununla əlaqədar köməkçi fəhlələr sayca azalır.
141
Telman Huseynov
Bundan əlavə firmanın fəhlə kontingentinin say ilə, idarə aparatı
işçilərinin – «idarə olunanlarla idarə edilənlərin» – say nisbəti tədqiq
və təhlil edilir. Bu məqsədlə aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:
П
ф
ф
Я
А
К
J
ap
+
=
Burada J
ap
– firmanın fəhlələrinin sayı ilə idarə aparatı işçilərinin
say nisbətidir;
A
P
– firmanın idarəetmə aparatı işçilərinin sayıdır.
Əgər – burada da – kəsrin qiyməti onun məxrəcinin azalması he-
sabına baş verirsə, bu o deməkdir ki, firmanın idarə aparatı sadələşir.
İdarəetmə ilə məşğul olanların sayı azalır və bilavasitə məhsul isteh-
salı ilə məşğul olanların sayı isə artır.
İstehsal işçilərinin peşə-ixtisas tərkibinə gəlincə o, hər bir
müəssisənin özünəməxsus xarakterindən asılı olaraq fərqlənir.
Məsələn, metallurgiya üçün səciyyəvi olan peşə-ixtisas işçisi polad-
əridən və polad yayandırsa, toxuculuq üçün – əyirici və toxucu, kim-
ya müəssisəsində aparatçı və operator, maşınqayırma üçün torna-
çılar, dəmirçilər, çilingərlər və s.-dir. Bütün bu müxtəliflik müəssi-
sələrin texnoloji özünəməxsusluğundan irəli gəlir, texnoloji əməliy-
yatları icra etmək üçün isə müvafiq peşə sahiblərinin xüsusi hazırlı-
ğı tələb olunur.
Müəssisənin kadrlarının peşə-ixtisas dərəcələri (kvalifikasiya) üz-
rə təsnifləşdirilməsi onun (müəssisənin) istehsal strukturunda, texniki
bazasında və işçilərinin mədəni-texniki səviyyələrində baş verən də-
yişikliklərin öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Hər bir istehsal sahəsində baş verən əmək bölgüsü elmi-texniki
işləmələrin istehsala tətbiqi və bununla əlaqədar olaraq müxtəlif iş
növlərinin yaranması və həmin işlərin fəhlələr tərəfindən yerinə
yetirilməsi, onlardan müəyyən nəzəri və empirik biliklər tələb
edir ki, bunlar da öz əksini müxtəlif peşələrdə tapır.
Peşənin tərkibində isə əlavə bilik və vərdiş tələb edən ixtisaslar
formalaşır. Məsələn, çilingər peşəsi müxtəlif çilingər ixtisaslarına –
çilingər-yığıcı, çilingər-alətçi, çilingər-təmirçi və s. bölünür.
İxtisas isə öz tərkibində müxtəlif ixtisas dərəcələrini birləşdi-
rir.
Yerinə yetirilən işin mürəkkəbliyi, dəqiqliyi, məsuliyyəti müəy-
142
Dostları ilə paylaş: | 
