Зящмят шащвердийев

68
2. Naxçıvan
2.070
4.991
4.486
9.477
3. Məvazixatun
498
1.431
1.212
2.643
4. Xok
335
842
757
1.599
5. Dərələyəz
1.574
4.075
3.661
7.736
Yekun
6.538
16.095
14.412
30.507
Qaynaq: Şopen İ.  İstoriçeskiy pamətnik sostoəniə Armənskoy oblasti v gpoxu ee prisoedineniə k
Rossiyskoy imperii, s.638
Cədvəl 6
Ordubad dairəsinin inzibati-ərazi bölgüsü və əhalisi
Əhali
S№
Şəhər və
mahallar
ailələr
kişi
qadın
cəmi
Ordubad
şəhəri
mahallar
803
1.771
1.673
3.444
1. Ordubad
196
421
422
843
2. Əylis
320
970
916
1.886
3. Dəstə
379
991
888
1.879
4. Bilev
499
1.194
1.123
2.317
5. Cananab
128
306
300
606
 Yekun
2.325
5.653
5.322
10.975
Qaynaq: Şopen İ. İstoriçeskiy pamətnik sostoəniə Armənskoy oblasti v gpoxu ee prisoedineniə k
Rossiyskoy imperii, s.638
Bu məlumatlar əsasında Naxçıvan bölgəsinin (müasir sərhədlər üzrə) ərazisini və əhalisini müəyyən etməyə
çalışaq. Qaynaqlardan aydın olur ki, İrəvan əyalətindən Şərur mahalı bütünlüklə, Vedibasar mahalından Sədərək
kəndi, Naxçıvan əyalətindən Əlincəçay, Naxçıvan və Xok mahalları, Ordubad dairəsi isə bütünlüklə müasir Naxçıvan
bölgəsinin əsasında durmuşdur. Qeyd olunan ərazilərə dair məlumatları əsas götürməklə Naxçıvan bölgəsi əhalisinin
sayını müəyyənləşdirməyə çalışaq. (Cədvəl 7)
Cədvəl 7
Naxçıvan bölgəsinin əhalisi (müasir sərhədlər üzrə)
Əhali
Ərazi
ailələr
kişi
qadın
cəmi
Naxçıvan əyalətindən
Naxçıvan şəhəri
Əlincəçay mahalı
Naxçıvan «---»
Xok «---»
1.330
731
2.070
335
2.871
1.885
4.991
842
2.599
1.697
4.486
757
5.470
3.582
9.477
1.599
ardı var
davamı
Ordubad dairəsindən
Ordubad şəhəri
Odubad mahalı
Əylis «---»
Dəstə «---»
Bilev «---»
Cananab «---»
803
196
320
379
499
128
1.771
421
970
991
1.194
306
1.673
422
916
888
1.123
300
3.444
843
1.886
1.879
2.317
606
İrəvan əyalətindən
Şərur mahalı
Verdibasar mahalının
Sədərək kəndi
1.641
135
4.350
469
3.917
409
8.267
878
Yekun
8.567
21.061 19.187 40.248

---

69
Beləliklə, cədvəldən aydın olur ki, Naxçıvan bölgəsində (müasir sərhədlər üzrə) 1829-cu ildə 8.567 ailə və ya
40.248 nəfər əhali yaşamışdır.
Şopenin məlumatı ilə birgə quberniya katibi Zolotnitskinin 1831-ci ildə apardığı kameral təsvirin materialları
da Naxçıvan bölgəsinin əhalisi haqqında təsəvvürləri dəqiqləşdirməyə imkan verir.
2
«Erməni vilayəti»nin idarəsi haqqında 1833-cu il əsasnaməsinə görə Naxçıvan əyalətini altı mahala (Xok,
Naxçıvan, Əlincəçay, Yaycı, Dərələyəz, Məvazixatun) ayrılmışdı. Ordubad dairəsinin əvvəlki inzibati-ərazi
bölgüsü qalmışdı. 1840-cı ildə «Erməni vilayəti» ləğv olunduqdan sonra İrəvan və Naxçıvan əyalətləri qəzaya
çevrilmişdi. 1842-ci ildə yeni kameral təsvir keçirilmişdi. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, həmin
kameral təsvirin Naxçıvan bölgəsinə dair materialları tam şəkildə bizə gəlib çatmamışdır. ARDTA-dan yalnız
Naxçıvan şəhəri, Naxçıvan qəzasının  Ordubad sahəsi, Ordubad şəhəri, İrəvan qəzasının Şərur sahəsinə dair
materiallar aşkar edilmişdir.
3
1849-cu ildə  İrəvan quberniyası yaradıldıqda Naxçıvan bölgəsinin ərazisi İrəvan qəzasının Şərur sahəsini,
Naxçıvan qəzasının Naxçıvan sahəsini və Ordubad qəzasını  əhatə edirdi. Bu vəziyyət 1867-ci ilin dekabrınadək
davam etmişdi. Bu arada Naxçıvan bölgəsinin əhalisinin 1850-ci ilə aid ümumi sayı müəyyənləşdirilmişdir.
4
 Həmin
məlumata görə 1850-ci ildə Naxçıvan bölgəsində 56.000 ailə yaşayırdı. Həmin vaxt Ordubad qəzası ləğv olunaraq
Naxçıvan qəzasına birləşdrilmişdi. Naxçıvan qəzası bütövlükdə üç sahəni: Naxçıvan, Dərələyəz və Ordubad
sahələrini əhatə edirdi. S.P.Zelinskinin Qafqaz haqqında məlumatlar toplusunun VII cildində (Tiflis, 1880) nəşr
etdirdiyi məqalədə bu vəziyyət əks olunmuşdur.
5
Müəllif məqalədə hər üç mahalın əhalisinin 1829 və 1873-cü illər
üzrə müqayisəli cədvəlini də vermişdir həmin cədvəlin əhalinin say dinamikasına dair məlumatlarını burada təkrar
etməyi zəruri hesab etdik (Cədvəl 8).
Cədvəl 8
Naxçıvan, Ordubad və Dərələyəz mahalları əhalisinin 1829* və 1873-cü illər üzrə say dinamikasının
müqayisəsi
1829
1873
Əhali
Əhali
Şəhər və
mahallar
Ailələr kişi  qadın cəmi Ailələr kişi  qadın cəmi
Naxçıvan ş  1.330 2.871 2.599 5.470 1.483 3.714 3.147
6.861
Ordubad 
ş.  803  1.771 1.673 3.444
840 2.065 1.426
3.491
Naxçıvan
m.
3.343 8.730 7.796 16.526 5.719 21.798 16.750 38.548**
Ordubad m. 1.522 3.882 3.653 7.535 2.413 10.170 7.287 17.457
Dərələyəz
m.
1.735 4.452 4.016 8.468 3.869 15.945 13.572 29.517
Yekun
8.833 21.706 19.738 41.444 14.359 53.692 42.182 95.874
Qaynaq: Zelinskiy S.P.  Tri maqala: Naxiçevanskiy, Ordubadskiy i Daralaqezskiy: Qeoqrafiçeski-
statistiçeskoe i selğskoxozəystvennoe opisanie // Sbornik svedeniy o Kavkaze. t. VII. Tiflis, 1880, s.248.
*1829-cu ilə aid məlumat Şopenin əsərindən götürülmüşdür.
** 35 molokan ailəsi də (124 k. və 120 q. cinsi) Naxçıvan mahalının ümumi əhalisinə daxil edilmişdir.
Cədvəldən aydın olduğu kimi 1829-cu ildə göstərilən şəhər və mahallarda 8.833 ailə, 1873-cü ildə isə
14.359 ailə (+5.526) yaşamış, yaxud onların sayı 162,5 %  artmışdı. Ümumi əhali isə 41.444 nəfərdən 95.874
nəfərə (+54.430) çatmış, yəni 231,3 % artmışdı. Bu zaman İrəvan qəzası tərkibində olan Şəruru şərti olaraq
Dərləyəz ilə əvəz etsək, bu göstərici Naxçıvan bölgəsi əhalisinə uyğun olar.
1870-ci illərin əvvəllərində Şərur İrəvan qəzasından Naxçıvan qəzasına birləşdirildi. Lakin 1874-cü ildə
Şərur-Dərələyəz qəzasının yaradılması nəticəsində hər iki sahə Şərur və Dərələyəz Naxçıvan qəzasından ayrıldı.
Naxçıvan qəzasının bu vəziyyəti Qafqaz haqqında məlumatlar toplusunun V cildində (Tiflis, 1879) əks
olunmuşdur.
 6
 Aparılan hesablamaya görə belə bir vəziyyətdə Naxçıvan qəzasında 8.419 həyət qeydə alınmışdı.
Təbii  ki,  bu  rəqəm,  Şərur  sahəsi  nəzərə  alınmadığına  görə  Naxçıvan  bölgəsi  üzrə  real  situasiyanı  tam  əhatə
etmir. Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün 1886-cı il ailə siyahısına müraciət edək. (Cədvəl 9)

---