Xalqaro birliklar tizimi – si

Xalqaro birliklar tizimi – SI
61
w w w . O r b i t a . U z : I l m i y – o m m a b o p a d a b i y o t l a r t u r k u m i d a n .
«G‘arib qolgan» metr tizimi.
Napaleon zamoni va metr tizimiga qaytamiz.
Demak, ma’rifat asri farang olimlari – Dalamber, Laplas, Lagranj, Monj va boshqalarining mashaqqatli mehnatlariing samarasi o‘laroq, o‘lchov birliklarining yagona standartlashtirilgan tizimi – metr tizimi paydo bo‘ldi. Uni kimsan Birinchi Konsulning o‘zi – Napaleon shaxsan tasdiqladi va amaliyotga joriy etdi. Lekin, hatto, Napaleonning nufuzi va metr tizimi haqidagi qonunning butun boshli haybati ham, mazkur yangi tizimning aholi orasida qanchalik tez singishi va qabul qilinishiga ta’sir ko‘rsata olmas edi. Faranglar o‘z an’analari va hayot tarziga anchayin sodiq xalq. Ayniqsa kundan-kun og‘irlashib borayotgan, urushlar va qimmatchilik zamonasidagi favqulodda inqilobiy muhitda, o‘lchov birliklari va standartlar haqidagi muhokamalar o‘z-o‘zidan chetga chiqib qoladi. Oddiy farang fuqarosining hayoti 1791 yildan boshlab doimiy harbiy safarbarliklar, inqilobiy qayta tashkillashlar, narh-navodagi beqarorlik va ko‘cha-ko‘ydagi boshboshdoqliklar ichida doimiy qiyinlashib borar edi. Oddiy fuqaro u yoqda tursin, metr tizimini rasman tasdiqlagan Birinchi Konsulning o‘zi ham yangi metr tizimi birliklariga nisbatan anchayin sovuqqon munosabatda bo‘lib, kundalik ishlarida, o‘zi ko‘nikib qolgan eski fransuz birliklaridan foydalanishni kanda qilmas edi. Xususan u, savdo sotiqlarda eski birliklarga asoslangan qadoqtoshlarga, yangicha kilogrammdagi muqobil qiymatni ham yozib qo‘yish lozimligi haqidagi qisqa va ahamiyatsiz ko‘rsatmalar bilan cheklandi. O‘zi esa, esdaliklarida, xat va xabarlarida, kvintal (o‘girlik o‘lchov birligi), tuaz, arpan (yer maydoni o‘lchov birligi) kabilardan foydalanar edi.
Mars va Yupiter oralig‘idagi kichik sayyora – Sereraning kashf etilishi bilan boshlangan yangi yuz yillik ham, farang xalqi uchun osoyishtalik zamoni olib kelmadi. Napaleon harbiy yurishlarni birin ketin boshlab yubordi. Bu orada, metr tizimining hech bo‘lmasa Farangistonning o‘zida haqiqatan ham umume’tirof etilgan tizim sifatida oyoqqa turishi tobora qiyinlashib borayotgan edi. Smolensk ostonasidagi sharmandali quvilish va Vaterloo ostonasidagi sharmandali mag‘lubiyatlardan so‘ng, Metr tizimining rahnamosi Napaleon Bonapart, o‘zining so‘nggi manzili – Avliyo Yelena oroliga surgun qilindi. Aynan shu vaqta (1815 yili) metr tizimining haqiqiy «otalari» bo‘lmish fidoyi akademik va olimlarning aksariyati ham birin-ketin katta sahnadan keta boshlashdi. Xususan, 1813 yilda, tizim asoschilaridan biri J.Lagranj vafot etdi. Shu yilning o‘zida, endilikda Napaleonni ham sotgan Taleyran qayta tiklangan qirol hukumati oldida o‘zini oqlash va yangi siyosiy hiylalar uyishtirhsh bilan band edi. Boshqalarda esa, shunchaki hafsalaning o‘zi ham qolmagandi. Shu tarzda, 1815 yillarga kelib, katta maqsadlarni ko‘zlab joriy etilgan metr tizimi ancha g‘arib ko‘rinishga kelib qoldi. Uni jiddiy sinovlar kutib turar edi.
Burbonlarning Fransiyaga qaytishidan so‘ng, inqilobiy zamonda ishlab chiqilgan va joriy etilgan metr tizimiga, shunchaki inqilobning sag‘ir farzandi kabi, inqilobning o‘zi singari muvaqqat narsa sifatida yondoshuv asosiy o‘rin tuta boshladi.
Uni xalqaro miqyosda joriy etishga bo‘lgan dastlabki urinishdan (1798 yilgi xalqaro
anjuman) so‘ng, keyingi siyosiy boshboshdoqliklar sharoitida, boshqa bunday nufuzli konferensiyaning chaqirishning iloji bo‘lmadi. Qolaversa, boshqa mamlakatlarning o‘zida ham, milliy o‘lchovlarning ma’lum etalonlarga biriktirilishi ishlari boshlab yuborilgan edi. Qolaversa, yuz yilliklardan beri o‘zlarining maxsus o‘lchov birliklaridan foydalanib kelayotgan ko‘plab konservativ harakterdagi kasb egalari – dengizchilar, zargarlar, dorishunoslar kabilar, o‘zlari uchun mutlaqo qulay bo‘lgan, o‘z kasbiy o‘lchov birliklaridan foydalanishni afzal bilib, metrik tizimni qabul qilishdan bosh tortgandilar (oldinga o‘tib shuni aytish o‘rinliki, dengizchi va zargarlar xatto bugungi XXI asrda ham o‘z kasbiy birliklari – dengiz mili, va karat kabilardan foydalanishni afzal bilmoqdalar). Boshqa tarafdan esa, o‘sha zamon kishilari uchun, metr tizimi ham, boshqa o‘lchov birliklari tizimlaridan hech qanday farqqa ega emas edi. Metr tizimi ham, boshqa tizimlar singari, avvalo oddiy xalqning amaliy kundalik hayotida, qolaversa, ilmiy
www.Orbita.Uz kutubxonasi