Xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi
Yüklə 22,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
| MUNDARIJA
Kirish................................................................................................................................5 O‘qish savodxonligi asosiy bilim sohasi sifatida..............................................10 O‘qish savodxonligi mohiyatidagi o‘zgarishlar.................................................10 2000-2015-yillarda qamrov doirasining davomiyligi va amalga oshirilgan o‘zgarishlar........................................................................................................13 PISA 2018 tadqiqoti qamrov doirasining qayta ishlab chiqilishi...................15 Raqamli savodxonlik bilan ishlashning ahamiyati.........................................15 O‘qish savodxonligida rag‘bat, faoliyat va ichki imkoniyatlar........................18 O‘qish saovdxonligi qamrov doirasining tuzilishi............................................19 O‘qish savodxonligi ta’rifi.............................................................................................19 O‘qish savodxonligi...........................................................................................21 O‘qish savodxonligi - bu tushunish, foydalanish, baholash, mulohaza yuritishdir........................................................................................22 O‘qish savodxonligi - bu muntazam shug‘ullanish demakdir.........................23 O‘qish savodxonligi – bu matnlar bilan ishlash demakdir..............................23 O‘qish savodxonligi jamiyatda ishtirok etish, o‘z bilim va ichki imkoniyatlarni rivojlantirish, oldinga qo‘yilgan maqsadlariga erishishdir...24 O‘qish savodxonligi sohasi............................................................................................24 Jarayonlar..........................................................................................................27 Matn ustida ishlash jarayoni............................................................................29 Rovon o‘qish......................................................................................................29 Ma’lumotni topish............................................................................................29 Tushunish..........................................................................................................31 Baholash va mulohaza yuritish.......................................................................32 Topshiriq bilan ishlash ko‘nikmasi...................................................................33 Matn ustida ishlash bo‘yicha xulosa................................................................34 Matnlar..............................................................................................................35 Manbaa.............................................................................................................37 Tarkibiy va navigatsion struktura....................................................................38 Matn formati.....................................................................................................38 Yirik hajmli matnlar.........................................................................................39 Kichik hajmli matnlar.......................................................................................40 Aralash matnlar................................................................................................40 O‘qish savodxonligini baholash...................................................................................40 Vaziyatlar (Ssenariylar)....................................................................................41 Topshiriqlar........................................................................................................41 Topshiriqlarni taqsimlanishi............................................................................42 Topshiriqni murakkabligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar...................................43 4 Faoliyat turini qamrab olinishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillar.............47 Kontekstlar......................................................................................................47 Matn turlari...................................................................................................49 Javob formatlari.............................................................................................52 Osonlik va samaradorlikni baholash............................................................54 O‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari (motivatsiyalari), o‘qish amaliyoti va o‘qish strategiyalaridan habardorligi.......................................56 O‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan ichki motivatsiyasi va qiziqishlari...........56 O‘qish amaliyoti.............................................................................................57 O‘qish strategiyasidan habardorlik...............................................................57 O‘quvchilarning o‘qish savodxonligini oshirishga ko‘maklashuvchi sinf muhiti va o‘qish amaliyotlari........................................................................58 Moslashtirilgan testlarning ko‘rib chiqilishi..................................................59 O‘qish savodxonligida qobiliyatning ahamiyati.....................................................59 O‘quvchilarning o‘zlashtirish shkalalarini izohlanishi.................................59 Shkalalarni talqin etilishi va uladan foydalanish........................................60 O‘qish savodxonligi qobiliyati darajasini anqilash.......................................61 Izohlar.........................................................................................................................64 Ilovalar........................................................................................................................65 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati..........................................................................70 5 KIRISH O‘qish savodxonligi PISA xalqaro o‘quvchilarni baholash xalqaro dasturining 2018-yilda o‘tkazilgan baholash siklining asosiy bilim sohasi hisoblanadi. Tadqiqotining o‘qish savodxonligi yo‘nalishi uchun mo‘ljallangan ushbu qamrov doirasi – o‘quvchilar savodxonligini baholash bo‘yicha xalqaro dasturning o‘qish savodxonligi yo‘nalilshida olib borilgan tadqiqotlar tahlili asosida ishlab chiqilgan. Qamrov doirasida PISA tadqiqotlari doirasida o‘quvchilarning qay darajada oson va samarali o‘qib, tushunish ko‘nikmalari va bu ko‘nikmalarning turli metakognitiv jihatlari qanday baholanishi tushuntirilgan bo‘lib, unda o‘quvchilarning o‘qish qobiliyatlari qay darajada baholanishi va izohlanishi muhokama etilgan hamda o‘qish savodxonligini baholash bo‘yicha tuzilgan topshiriq namunalari keltirilgan. PISA tadqiqotining o‘qish savodxonligi mohiyatida tadqiqotning turli sikllarida yuzaga kelgan o‘zgarishlar bilan birgalikda qamrov doirasida ham bir qator o‘zgarishlar kuzatildi. Barchamizga ma’lumki, o‘qish savodxonligi ilk PISA siklida, ya’ni PISA 2000 tadqiqotida baholangan asosiy bilim sohasi hisoblanadi. To‘rtinchi PISA sikli uchun (PISA 2009) o‘qish savodxonligi asosiy bilim sohasi sifatida takomillashdi va uning qamrov doirasini to‘liq ko‘rib chiqilishi va xususiyatini belgilab beruvchi yangi qirralarini rivojlantilishi talab etildi. 2018-yil o‘tkazilgan yettinchi PISA sikli uchun qamrov doirasi yana bir bor qayta ko‘rib chiqilib, bir qator o‘zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan, ushbu qamrov doirasi so‘nggi o‘n yillikda shakllanib kelgan va raqamli matnlar va qurilmalardan keng foydalanish tufayli shakllanishda davom etayotgan o‘qish savodxonligining yangicha shakllari bilan birgalikda an’anaviy ruhda hozirgi o‘qish savodxonligi bilan to‘liq uyg‘unlashtirildi hamda qamrov doirasi bajariladigan faoliyat turida matnlarning ishonchliligini baholash, ma’lumotlarni qidirib topish, ko‘p manbalardan saralab o‘qish va turli manbalar ichidan ma’lumotlarni umumlashtirish va tahlil qilish kabi o‘qish bilan bog‘liq jarayonlarga e’tibor qaratildi. Avvallari, o‘quvchining o‘qish savodxonligini baholashning asosiy usuli sodda matnlarni o‘qib, tushunish, talqin qilish va ular ustida mulohaza yuritishdan iborat edi. Mazkur ko‘nikmalarni saqlab qolgan holda, informatsion texnologiyalarni insonlar ijtimoiy va kundalik hayotiga yanada integrallashuviga ko‘proq e’tibor qaratilishi insonning o‘qish savodxonligi doimiy ravishda yangilanib, kengayib borishini taqozo etadi. Endi ushbu soha XXI asrda talab etiladigan savodxonlikka oid masalalar bilan chambarchas bog‘langan keng miqyosdagi yangidan-yangi ko‘nikmalarni o‘zida aks ettirishi lozim. Savodxonlik tushunchasiga berilgan ta’rif orqali tobora o‘zgarib borayotgan vaziyatlar va yangi texnologiyalarning ta’siri 6 tufayli savodxonlik mohiyati mudom o‘zgarishlarga yuz tutishini anglab yetish bilan yuqori saviyadagi raqamli o‘qish ko‘nikmalari va asosiy o‘qish jarayonlarini qamrab olinishi talab etiladi. Matn ko‘rinishidagi ma’lumotlar bilan ishlash oddiy yozuv usulidan kompyuter erkanlaridan tortib smartfonlargacha bo‘lgan zamonaviy qurilmalar bilan amalga oshirilayotgan ekan, matnlarning tuzilishi va formatlaridan ham o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchidan yangidan-yangi aqliy strategiyalarini rivojlantirishni va maqsadli o‘qish jarayonida aniq maqsadlarni qo‘yishni taqazo etmoqda. Shuning uchun, o‘qish savodxonligida muvaffaqiyatga erishish deganda biror sodda matnni o‘qib, tushunish nazarda tutilmasligi lozim. Katta hajmli, jumladan, badiiy matnlarni o‘qib, talqin qila olish qobiliyati o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan holda, o‘qish savodxonligini o‘zlashtirilishi ma’lumotlarni qayta ishlashning murakkab strategiyalari, jumladan, ko‘p matnli (yoki ma’lumot) manbaalaridan tegishli ma’lumotlarni olib, tahlil qilish, sintezlash, umumlashtirish va talqin qilishni ham talab etadi. Bundan tashqari, muvaffaqiyatli va qobiliyatli shaxslar ilm-fan va matematika kabi barcha sohalarda ma’lumotlardan foydalanadi va qator ma’lumotlarni samarali qidirib topish, tizimlashtirish va filtrlash uchun texnologiyalardan foydalanadi. Bular mehnat bozorida, tahsilning keyingi bosqichlarida hamda XXI asrning ijtimoiy va fuqorolik hayotida to‘laqonli ishtirok etish uchun kerak bo‘lgan muhim ko‘nikmalar hisoblanadi. O‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini baholay olishda avvalgi qamrov doirasi bilan bog‘liqlik mavjud ekani kafolatlangan holda qayta ko‘rib chiqish turli modellarning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettirish uchun turli o‘qish jarayonlarining e’tiborli jihatlari qayta tartibga keltirildi. Qayta ko‘rib chiqish jarayonida butun dunyoda hozirda matnlardan keng foydalanib kelinayotganini hisobga olib, o‘quvchilarning o‘qish savodxonliklarini yanada xolisroq baholashda nazorat qilib boriladigan raqamli va bosma matnli savollardan qay tartibda foydalanish va yangi texnologik imkoniyatlarni qay tartibda jalb etish ko‘rib chiqildi. Yuqorida ta’kidlanganidek tadqiqotning o‘qish savodxonligi yo‘nalishida ishlab chiqilgan ushbu qamrov doirasi avvalgilaridan birmuncha farqlandi. 2000-yilda o‘tkazilgan PISA tadqiqotida o‘qish savodxonligiga “O‘qish savodxonligi insonning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishi, jamiyatda ishtirok etishlari va o‘z bilim va imkoniyatlarini rivojlantirishlari uchun yozma matnlardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish va tushunish demakdir” deb ta’rif berilgan bo‘lsa, 2009-yilda o‘tkazilgan PISA tadqiqotlarida o‘qish savodxonligiga “O‘qish savodxonligi insonning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishi, jamiyatda ishtirok etishlari va o‘z bilim va imkoniyatlarini rivojlantirishlari uchun yozma matnlardan foydalanish, ular 7 bilan shug‘illanish hamda ustida mulohaza yuritish, ular bilan ishlash va tushunish demakdir” deb ta’rif berilgan. Ushbu ta’rifdan 2012 va 2015-yilgi tadqiqotlarda ham o‘qish savodxonligi ta’rifi sifatida foydalanilgan. 2018-yilda o‘tkazilgan PISA tadqiqotlarida o‘qish savodxonligiga berilgan ta’rif o‘qish savodxonligining ajralmas qismi sifatida matn ko‘rinishidagi ma’lumotlarni baholashni o‘z ichiga oladi va “yozma” so‘zi olib tashlanadi va quyidagicha ta’riflanadi: “O‘qish savodxonligi insonning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishi, jamiyatda ishtirok etishlari va o‘z bilim va imkoniyatlarini rivojlantirishlari uchun matn ko‘rinishidagi ma’lumotlardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish, ular bilan ishlash va tushunish demakdir.” (PISA 2018, o‘qish savodxonligi qamrov doirasi). Berilgan ta’rifning har bir qismi hamda PISA tadqiqotlarida keltirilgan va boshqa empirik tadqiqotlar qo‘llanilgan dalillardan foydalanadigan mazmun sohasiga berilgan ta’rifning ayrim muhim jihatlari ushbu qamrov doirasida alohida muhokama qilinadi. PISA 2018 tadqiqotida baholash jarayonlari kompyuter yordamida o‘tkazililishi belgilandi, bu esa 15 yoshli o‘quvchilar o‘qib tushunishga oid berilgan matnlarni o‘qishlarini oson va samarali baholash imkonini beradi. Hozirda internet tarmoqlarida har qanday matnlarni topish imkoniyati mavjud bo‘lganligi bois, XXI asr yoshlarining nafaqat qobiliyatli o‘quvchi bo‘lishlarini, balki samarali o‘quvchi bo‘lishlarini taqozo etadi. Ta’kidlash joizki 20 yil avvalgi insonning kamol topishi, ta’lim sohasida muvaffaqiyatga erishish, iqtisodiy hamkorlik va fuqorolik pozitsiyasini saqlab qolish uchun talab etilgan o‘qish savodxonligi ko‘nikmasi bugungidan tubdan farq qiladi va bu talablar 20 yil o‘tib, yanada o‘zgarashi ehtimoli yo‘q emas. Endilikda jamiyat va madaniyat mudom o‘zgarishga yuz tutganidek, bizning o‘qish savodxonligi borasidagi tushunchalarimiz ham shakllanib, takomillashib boraveradi. Chunki biz qator turli yozma materiallardan tobora ko‘p foydalanilayotgan va insonlar ushbu materiallardan yangicha va o‘ziga xos tarzda foydalanishlari taqozo etiladigan, shiddat bilan o‘zgarib borayotgan dunyoda yashayapmiz. Agar inson aql-idrokka asoslangan jamiyatga butunlay uyg‘unlashib keta olsagina, barcha turdagi ma’lumotlarni topa olish, qo‘lga kiritish, tushunish va ular borasida mulohaza yuritish katta ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda insonning kamol topishi, ta’lim sohasida muvaffaqiyatga erishishi, iqtisodiy hamkorlik va fuqorolik pozitsiyasini saqlab qolishi uchun talab etiladigan o‘qish savodxonligi ko‘nikmasi oldingilardan tubdan farq qiladi. Tobora 8 rivojlanib borayotgan texnologiyalarning hayotimizning har jabhasiga kirib kelishi insonlarning ma’lumotlarni o‘qish va almashish tarzini tubdan o‘zgartirib yubordi. Inson shaxsiy va kasbiy barkamolikka erishishi uchun butun hayoti davomida kurashadi va kelajak o‘quvchilari tobora murakkablashib, ko‘payib borayotgan ma’lumotlarni samarali boshqara olishlari uchun raqamli qurilmalardan oqilona foydala olishlari kerak. Avvallari, o‘quvchining o‘qish savodxonligini baholashning asosiy usuli sodda matnlarni o‘qib, tushunish, talqin qilish va ular ustida mulohaza yuritishdan iborat edi. Mazkur ko‘nikmalarni saqlab qolgan holda, axborot texnologiyalarining insonlar ijtimoiy va kundalik hayotiga yanada integrallashuviga ko‘proq e’tibor qaratilishi insonning o‘qish savodxonligi doimiy ravishda yangilanib, kengayib borishi zarurligini taqozo etadi. Inson barkamolligi XXI asrda talab etiladigan savodxonlikka oid masalalar bilan chambarchas bog‘langan keng miqyosdagi yangidan yangi ko‘nikmalarni o‘zida aks ettirishi lozim. Mazkur qamrov doirasidan PISA tadqiqotiga tayyorgarlik ko‘rish maqsadida umumta‘lim maktablari o‘qituvchilari, shu sohada ilmiy tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchilar, soha mutaxassislari foydalanishlari mumkin. |