Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 Zərdüştlərdə Novruz bayramı xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi (13, 52). «Yaz bayramını zərdüştlərin daha geniş və təntənə ilə qarşılaması dini etiqada görə, Ahuraməzdanın Əhriman üzərində qələbə əldə etməsi ilə izah edilirdi» (7, 98). Məsudi, İbn Haldun, İbnül-Əsir və s. kimi Ərəb tarixçiləri də Novruzun məcusilərin (zərdüştlərin) bayramı olduğunu söyləmişlər. Novruz bayramını dinlə bağlayan rəvayətlərə görə, Allah dünyanı gecə ilə gündüzün bərabər olduğu Novruzda yaratmışdır. Novruz Adəmin palçıqdan yoğurulduğu, Adəmlə Həvvanın gö- rüşdüyü, Yusif peyğəmbərin quyudan qurtarıldığı, Musa peyğəm- bərin əsası ilə Qırmızı dənizi yararaq tərəfdarlarını qurtardığı gündür və s. islamiyyətə görə, Novruz Həzrəti Məhəmmədin Pey- ğəmbər olduğu gündür. Şiə türklərinə görə, Novruz Həzrət Əlinin peyğəmbər tərəfindən xəlifə olaraq elan edildiyi gündür (3, 11- 13). Ələvi-Bəktaşilərə görə, Həzrət Əli Novruz günündə doğul- muş və Hz. Fatma ilə bu gündə evlənmişdir. Hz. Həsən və Hz. Hüseynin doğulduğu və Kərbala müsibətinin olduğu gündə Novruz hesab edilir (37, 152-155). Azərbaycanda isə tədqiqatçılar arasında Novruz bayramının genezisi ilə bağlı iki fikir dominantlıq təşkil edir. Bunlardan biri bu bayramın yazın gəlişini simvolizə edən mövsümi, digəri isə zərdüştlüklə bağlı bir bayram kimi şərh edilməsi ilə bağlıdır. Lakin son dövrlər bayramın köklərinin əski mifoloji təsəvvürlərlə bağlılığı haqqında fikirlər də səslənir. Bu fikri irəli sürənlərdən biri görkəmli folklorşünas alim N. İsmayılov bildirir ki, Novruz bayramının sadəcə yazın gəlişi ilə əlaqəli olması fikri ağlabatan deyildir. Onun fikrincə, Novruzun yalnız bahar bayramı kimi qeyd olunması elmi cəhətdən özünü doğrultmur. Yəni insanlar tə- biətin oyanmasını, yazın gəlişini, hər il təkrarlanan mövsümi bir prosesi heç vaxt əbədiyaşar bayrama çevirməzdi. Alim bu bayra- mın köklərini əski mifoloji təsəvvürlərdə öz əksini tapmış insanın dörd ünsür vasitəsilə yaradılması ritualı ilə əlaqələndirir (14). Di- gər bir tədqiqatçı N. Quliyev hesab edir ki, Novruz mərasimlərinə daxil olan su, od, yel və torpaq çərşənbələrinin bayram edilməsi ənənəsi isə ritual-mifoloji semantikasına görə birbaşa yaradılışı 18 simvolizə etməkdədir (15, 104). Onun fikrincə, lap qədimlərdən insanların bu elementlərlə sıx təmasda olması, həyatın bilavasitə onlardan asılı olması fikri həmin elementlərin kultlaşdırılması barədə təsəvvürlərin yaranmasına gətirib çıxarmış və bunun nəticəsində də onların yaradılışda ilkin substansiya kimi iştirakına inam formalaşmışdır (15, 104). Novruzla bağlı adətləri araşdırarkən onun daha çox mövsüm, bir təbiət bayramı olması fikri üstünlük təşkil edir. Belə ki, “Avesta”da 6 mövsüm bayramından biri kimi dəyərləndirilən yaz bayramı gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün yeddi aylıq yay fəslinin başlanması münasibətilə qeyd olunurdu (7, 98). Digər tərəfdən, ta əski türklərdən indiyə kimi bir sıra türk xalqları, o cümlədən azərbaycanlılar günümüzədək yeni il, il başı, yeni gün kimi adlandırılan bu bayramı təbiətin oyanışı, baharın gəlməsi kimi dəyərləndirərək bahar bayramı kimi qeyd etmişlər. Bütün türklərin ensiklopediyası hesab edilən Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərində əski türklərin on iki heyvanlı təqvimi ilə bağlı izahında Novruzla yazın gəlməsinə işarə edilərək yazılmışdır: “... türklər ili dörd fəslə bölərək ad verirlər. Hər üç ayın bir adı var, ilin keçməsi bununla bilinir. Novruzdan sonra yaza “oğlak ay”, sonra “uluğ oğlak ay” deyilir” (16, 356). Lüğətin başqa bir yerində baharın gəlişi ilə təbiətin oyanmasına işarə edilərək deyilir: “... qar, buz tamam əridi, dağlardan su axdı, səmada mavi bulud göründü, qayığın su üzərində yırğalanması kimi, bulud da havada yırğalanır” (16, 235). XI əsrdə yaşamış türk dünyasının tanınmış şəxsiyyətlərindən biri Yusif Balasaqunlunun “Qutadğu bilig” (“Xoşbəxtliyə aparan elm”) əsərində baharı vəsf edən çoxlu şeir parçalarına rast gəlmək mümkündür. Məsələn: Gündoğandan əsib gəldi bahar yeli, Dünyanı bəzəyərək cənnət yolunu açdı. Yaxud, 19 Bu zaman dünya özünə bir nəzər qıldı, Güvənib-sevinib əyninə baxdı (17, 42). Çoxsaylı Çin mənbələrində də əski türk xalqlarının yeni ili baharda, martın 21-də bayram etməsi ilə bağlı faktlar vardır (3, 60-61). Ergenekonla bağlı əfsanələrdə də “ergenekondan qurtu- luş” bahara – Novruza təsadüf edir. M.Seyidov da yaz mərasi- minin xalq təqvimi ilə əlaqəli olduğunu göstərmişdir (18, 95). Strabon özünün “Coğrafiya” adlı əsərində Midiyadan bəhs etdiyi zaman bahar bayramının qeyd olunmasına toxunaraq qeyd edir ki, nikahlar baharda gecə ilə gündüzün bərabər olduğu vaxt- da kəsilir, adaxlı dəvə beyni və alma yedikdən sonra nikaha daxil olur (19, 681). Tarixin keşməkeşlərindən inamla adlayaraq və az dəyişmələr- lə günümüzə qədər gəlib çatan bu bayram həm də özündə tarixin ənənələrini yaşatmaqdadır. Qadamerin sözü ilə desək: «Harada ənənə hökmranlıq edirsə, orada keçmiş və indi canlı vahidlikdə birləşir» (20, 382). Bu baxımdan Novruz bayramı keçmişlə indini birləşdirən bir bayramdır desək, yanılmarıq. Bu bayramın bir özəlliyi də ondan ibarətdir ki, o, geniş xalq kütlələrinin qatıldığı xalq-gülüş, karnaval bayramı olub, xüsusilə də, orta əsrlərdə və yeni dövrdə rəsmi mahiyyət daşımayıb. Çünki “rəsmi bayram- larda iyerarxiya bir daha təsdiqlənir. Bu bayramlar bərabərsizliyi işıqlandırırdı. Karnavalda isə bütün iyerarxik əlaqələr aradan götürülür” (21, 13). Təsadüfi deyildir ki, xalqımız təbiət, məişət və təsərrüfat iş- ləri barədə düşüncələrini folklor nümunələrində də yaşadaraq nəsildən-nəslə ötürmüşdür. Ona görə də deyə bilərik ki, «Xıdır Nəbi və Novruz bayramı haqqında, təbiət hadisələri, fəsillər, aran, yaylaq, toy və mərasimlər haqqında şeirlər, əfsanələr, rəvayətlər, xüsusilə əmək həyatı, təsərrüfat qayğıları, çoban məişəti, səpin, biçin, döyüm barədə duyğu və düşüncələrdən doğan nəğmələr, poetik mükalimələr qədim azərbaycanlıların ömür kitabından səhifələrdir» (22, XI). Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|