Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
14 Novruz ta qədimlərdən əski türklərlə iranlılar tərəfindən “il başı” kimi qəbul edilən günün adıdır. Novruz farsca “yeni gün” anlamını verir. Bu gün Günəşin “qoç bürcün”ə girdiyi gün olub miladi 22 marta, rumi 9 marta təsadüf edir. Ərəblərə iranlılardan keçən bu adət, başda On iki Heyvanlı Türk Təqvimində olduğu kimi, türklərdə də çox qədimlərdən qeyd olunmaqdadır (3, 5). Xatırladaq ki, bu təqvim hələ e.ə. 220-ci ildən Asiya Hunlarının vaxtından etibarən tətbiq edilməkdədir. Bir sıra mənbələr, o cümlədən «etnoqrafik məlumatlar, ayrı- ayrı memuarlar, xatirələr, bədii ədəbiyyat materialları göstərir ki, qədim Azərbaycanda bahar mövsümü ərəfəsində, ümumiyyətlə, heyvandarlıqla məşğul olan əhalinin həyatında, məişətində böyük canlanma baş verir» (4, 16) və baharın gəlişi müxtəlif ayinlərlə anılırdı. Novruz bayramının mənşəyi ilə bağlı bir sıra xalqlarda müx- təlif məzmunlu rəvayətlər mövcuddur. Məsələn, iranlılara aid bu rəvayətlərdən biri əfsanəvi İran hökmdarı Cəmşidin Azərbaycana gəldiyi günlə bağlıdır. Rəvayətə görə, Cəmşid Azərbaycana gəl- diyi gün bura onun çox xoşuna gəlib, o, böyük bir taxt qurduraraq yaraşıqlı bir libas geyib taxta oturmuş, bu vaxt doğan günəş taxta və başındakı taca düşərək ətrafı işığa qərq etmişdir. Bu şöləni gö- rən xalq həmin günü bayram etmişdir (5, 342). Bu haqda Firdovsi özünün “Şahnamə”sində də qeyd edir: Edib Cəmşidə Gövhər nisar, Belə bir günə Novruz adı qoydular ” Təzə il başı Hürmüzi fərvərdin, Başa çatdırıb yerdəki zəhmətin Belə şanlı bayram neçə əsr var, Qalıbdır o şahdan bizə yadigar (6, 50). Digər bir İran rəvayəti də odun Cəmşid tərəfindən kəşf edil- məsi ilə bağlıdır (3, 6-7). Maraqlı budur ki, orta əsr müəlliflərinin bəziləri də Novruz bayramını Pişdadilər sülaləsinin hökmdarla- rından biri olan Cəmşidin adı ilə bağlayırlar. Məsələn, İbn Miskə- veyh, Təbəri və İbn əl-Bəlxi kimi orta əsr müəllifləri Novruzu 15 Cəmşidin yaratdığını söyləyirlər (7, 99). Nizami və Xaqani kimi böyük şairlərimiz də öz yaradıcılıqlarında bu fikrə şərik çıxırlar. Bu xüsusda dahi şair Nizami Gəncəvinin təsviri də maraq doğu- rur: «Firudin bayramında, Cəmşid novruzunda şadlıq cahandan qəmin adını silib apardı. Firudin bayramı «Mehrikan»dır. Novruz Cəmşidin adı ilə əlaqələndirildiyi kimi, «Mehrikan» da Firudin adı ilə bağlı idi» (8, 126). Maraqlıdır ki, bayramın Cəmşidlə bağlı olduğunu göstərən maddi dəlilin olduğunu da söyləyənlər vardır. Belə ki, «Həxa- mənilərin (əhəmənilər – Ə.Ə.) adı ilə bağlı olan «Təxte-Cəmşid» (Cəmşidin taxtı, yəni Cəmşidin səltənət etdiyi saray) eramızdan əvvəl 505-ci ildə tikilib. Bir sıra müəlliflər yazırlar ki, binanın şərq tərəfində «Apadana» adlanan qəbul talarına qalxan pillələrin məhəccərindəki naxışlarda tabe xalqların nümayəndələrinin Nov- ruz bayramı münasibətilə saraya gətirdikləri hədiyyələr təsvir edilmişdir. Apadana haqqında bəhs edən müəlliflər bu taların yal- nız Novruz bayramı mərasimi zamanı istifadə olunduğunu qeyd edirlər» (9, 16). Qədim türklərdə Novruzla bağlı rəvayətlərin başında bu gü- nün bir qurtuluş günü kimi qiymətləndirilməsi durur. Ona görə də bir çox türk xalqları bu bayramı “Ergenekon” və ya “Bozqurd” bayramı kimi qəbul edirlər. Bununla bağlı Əbülqazi Bahadır xana aid “Ergenekon” dastanında deyilir ki, göytürklər düşmənləri ilə savaşda məğlub olub hamısı qırılır. Lakin Göytürk xaqanı Elxa- nın Kayan adlı oğlu və xanın qohumu Tükiz sağ qalır. Onlar ar- vadlarını və düşməndən qaçan dörd heyvanı (dəvə, at, öküz, qo- yun) götürərək gəldikləri yoldan başqa yolu olmayan və çox çətin keçilən bir yerə gəlib çıxırlar. Onlar bu yerə Ergenekon adını verirlər. Dörd yüz il burda qaldıqdan sonra özləri və sürüləri o qə- dər çoxalır ki, onlar daha buralara sığmırlar, oturub məsləhətlə- şirlər. Belə deyirlər ki, atalarımızdan eşitdik ki, Ergenekondan qı- raqda da gözəl yerlər, gözəl yurdlar var və əskidən o yerlər bizim imiş. Qərarlaşırlar ki, dağların arasından yol axtarıb tapsınlar və əski yurdlarına dönsünlər. Lakin yolu tapa bilmirlər. O zaman bir dəmirçi gəlib deyir ki, burada bir dəmir mədəni var, onun dəmiri- 16 ni əritsək onda bir yol tapa bilərik. Hamısı bu sözü bəyənib dağın geniş yerinə bir qat odun, bir qat kömür düzərək yetmiş dəridən yetmiş yerdə körük düzəldib sonra dağı atəşə verərək körükləyir- lər. Tanrının gücü ilə od qızdıqdan sonra dəmir dağ əriyib axır və yüklü dəvə çıxacaq qədər yol açılır. Ergenekon əhli o günü, o ayı, o saatı müəyyənləşdirib bayıra çıxırlar. O gündən bəri göytürk- lərdə yeni ilin başlandığı gecənin bayram edilməsi bir adətə çev- rilir, bir parça dəmiri atəşə salıb qızdırırlar. Əvvəlcə xaqan bunu maşa ilə tutub zindanın üzərinə qoyur və çəkiclə döyür, ondan sonra isə bəylər də bunu təkrar edirlər. Beləliklə də bu günü müqəddəs bilib, beləcə Tanrıya şükür etmiş olurlar (11, 64). Dəmirdöymə adəti indiyə kimi bəzi türk toplumlarında yaşa- mağa davam edir və bu adəti türklərdə dəmirçiliyin milli sənət ol- ması, eləcə də dəmir kultu ilə də bağlamaq olar (12, 542-544). Başqa bir türk əfsanəsinə əsasən çox qədim vaxtlarda Türk qövm- lərindən biri olan hunların əcdadları məğlub olub, düşmənləri tə- rəfindən məhv edilir. Lakin bunların içərisində təkqollu bir körpə sağ qalır, bu körpəni bir boz qurd Altay dağlarına götürərək əmiz- dirib baxır, onu böyüdür. Sonradan onun on uşağı olur. Bu uşaqların nəsli törəyib artır və bir Novruz günü dağdan enərək dünyaya yayılırlar. Maraqlıdır ki, bu gün də Novruz günü Orta Asiya türklərində, xüsusilə, uyğur, Kazan, Ufa türklərində Ərgənəkon dastanı xatır- lanmaqdadır: Ərgənəkon! Ərgənəkon! Davarlar yox oldu, Kişilər qocaldı, Yenidən balalar doğdu, Bizim yolumuz hələ bitmədi Əcəba dənizə daha çoxmu var? Ağaclar yaşıllaşdı, quzular doğdu, Çiçəklər açdı, indi yaz gəldi. Bu gün bizim bayramdır Ərgənəkona dönmək istəyirəm (6, 54). Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|