Xülasə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran əsas amil

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

65 

After passing of deeper cleaning with in-

clusion in the scheme of filters of additional 

cleaning,  allowing  to  reduce  in  a  complex 

concentration  of  the  weighed  substances  to 

10  mg/l  and  oil  products  to  3  mg/l.  With 

such  quality  finished  cleaning  in  the  Raft 

filter  device  sewage  motor  transport  sinks 

can  be  used  for  watering  of  green  plantings 

and streets and also in systems of production 

 water supply of industrial enterprises. 

 

Məqəlayə AzMİU-nun “Ekologiya 

mühəndisliyi” Kafedrasının dosenti,  

t.e.n. N.İ.Əliyev rəy vermlşdir. 

 

UOT 637.07 

        1

H.Q. ASLANOV, 

1

A.V. QASIMZADƏ, 

2

P.R. ƏLİHEYDƏROVA  

 

     1

AzMİU, 

2

Eroziya və Suvarma ETİ 

 

AZƏRBAYCANIN YERLİ ÇAYLARININ HİDROKİMYƏVİ REJİMİNƏ DAİR 

 

Annotasiya.  Ölkəmizdə  həyata  keçiril-

mlş  sosial-iqtisadi  istehsalatlar  təbii  ehtiy-

yatların,  xüsusən  su  ehtiyyatlarının  elmi 

əsaslarla  öyrənilməsinin  və  qiymətləndiril-

məsinin  aktuallığını  artırır.  Azərbaycan 

Respublikası Prezidentinin 23 noyabr 2003-

cü  il  tarixli  “Sosial-  iqtisadi  inklşafın 

sürətləndirilməsi“  fərmanında,  2004-cü  ilin 

fevral  ayında  qəbul  edilmlş  “Regionların 

sosial-iqtisadi  inklşafı  haqqında“  dövlət 

proqramında  qarşıya  qoyulan  vəzifələrdə 

təbii  sərvətlərdən,  o  cümlədən  sulardan 

səmərəli  istifadə  edilməsi  əhalinin  sağ-

lamlığının qorunub mühafizə olunması üçün 

su  ehtiyyatlarının  qorunub  keyfiyyətinin 

artırılması  istiqamətində  texniki  tədbirlərin 

həyata keçirilməsi tələb olunur.  

     Açar sözlər: axım fazaları, gur su, qıt su, 

konsentrasiya ekvalent, kation, anion, hidro-

karbonat, irriqasiya. 

Faktiki  materiallar  və  tədqiqat  me-

todikası. XXI əsrin aktual qlobal problemlə-

rindən  biri  əhali  və  təsərrüfatın  müxtəlif  sa-

hələrinin  su  ilə  təminatıdır.  Demoqrafik  in-

klşaf  və  iqtisadiyyatın  inklşafı  şəraitində 

dünya  ölkəsində  su  ehtiyyatlarından  istifadə 

sürətlə  artır  və  əksər  bölgələrdə  mövcud  su 

ehtiyyatı  həm  kəmiyyət,  həm  də  keyfiyyət 

baxımından  xoşagəlməz  dəylşiklərə  uğrayır. 

Mütəxəssislərin (M.Ə. Salmanov, 1980; Ş.B. 

Xəlilov,  1991;  H.Q.  Aslanov,  2008;  V.Ə. 

Məmmədov,  2011)  hesablamalarına  görə 

əgər Yer kürəsinin mövcud su ehtiyyatı son 

10-15  ildəki  sürətlə  çirklənməyə  məruz  qal-

sa,  onda  2025-ci  ildə  Yer  kürəsi  əhalisinin 

40%-i  yaşayan  bölgələrdə  katostrofik  su  ça-

tlşmazlığı müşahidə olunacaq.  

     Məqalənin  tərtibində  Ekologiya  və  Təbii 

Sərvətlər  Nazirliyinin  Hidrometeorologiya 

Departamentinin,  AMEA-nın  Coğrafiya  ins-

titutunun  AR  çaylarının  hidrokimyəvi  para-

metrlərini  səciyyələndirən  fond,  arxiv  və 

ədəbiyyat  materiallarından  istifadə  edilmlş-

dir.  

 Respublikamızın  çaylarının  kimyəvi 

axımının zaman-məkan dəylşkənliyinin qan-

unauyğunluğunun 

müəyyənləşdirilməsində 

coğrafi  ümumiləşdirmə  və  coğrafi-hidroloji 

metodlarından istifadə edilmlşdir. 

     Müzakirəyə  çıxarılan  məqalədə  respubli-

kamızın ərazisindən axan çayların xarakterik 

fazalarında  suyun  hidrokimyəvi  rejimi  təhlil 

olunur.  

Təklif  və  müzakirə.  Gursululuq  döv-

ründə çaylarda müxtəlif mənşəli sular lştirak 

etdiyi  üçün  Azərbaycanın  çay  sularının  mi-

nerallaşması  və  kimyəvi  tərkibi  özünəməx-

susluğu  ilə  fərqlənir  (3.4).  Gursululuq  Bö-

yük  Qafqaz  çaylarının  yuxarı  axınında  buz-

laq və daimi qarların ərinti sularından, Kiçik 

Qafqaz  və  Böyük  Qafqazın  orta  axınında 

fəsillik  qar  sularından,  digər  çaylarda  isə 

əsasən yağlş sularından formalaşır. Yağlş və 

qarların ərinti suları çaylara əsasən düzənlik 

hissədə  qarlşdığından,  onların  mineral-

laşması  və  kimyəvi  tərkibi  daha  çox  torpaq 

örtüyünün  şoranlaşmasından  asılı  olur.  Gur-

sululuq  dövründə  minerallaşmanın  ən  kiçik 

qiyməti  (200  mq/l-dən  az)  Kiçik  Qafqaz  və 

Naxçıvan çaylarının yuxarı axımında, fəsillik 

qarların əriməsilə əlaqədar müşahidə olunur. 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

66 

Çoxillikməlumatların  təhlili  göstərir  ki,  bu 

dövrdə  çay  hövzəsinin  yuxarı  axınında  orta 

minerallaşma 118-195 mq/l arasında dəylşir. 

Mənsəbə doğru çayların minerallaşması 198-

320 mq/l-ədək yüksəlir.  

     Böyük Qafqazın çay sularının minerallaş-

ması  bu  dövrdə  həm  hövzənin  orta  yüksək-

liyinin azalması, həm də qərbdən şərqə doğ-

ru bir tərəfdən qida mənbələrinin dəylşməsi, 

digər  tərəfdən  isə  torpağın  şoranlığının  art-

ması  ilə  əlaqədar  olaraq  artır.  Qusarçay, 

Qudyalçay,  Qaraçay,  Oğuzçay,  Türyançay 

və Göyçayda axım əsasən yüksək dağlıqdakı 

qarların  və  buzlaqların  əriməsindən  yaranır. 

Bu çay hövzələrinin torpaq örtüyündəki asan 

həll  olunan  duzların  yuyulmasına  baxmaya-

raq,  hövzələrdə  təbaşir  və  yura  dövrlərinin 

karstlaşmlş karbonatlı süxurları (əhəngdaşla-

rı,  dolomitlər  və  s.)  yayıldığından,  həmin 

çaylar  keчмlş  SSRİ-nin  yüksək  dağlıq  ra-

yonlarından  axan  çaylarla  müqayisədə  daha 

yüksək  minerallaşması  (214-416  mq/l)  ilə 

fərqlənirlər.  Mənsəbə  doğru  bu  çayların  qi-

dalanmasında fəsillik qarların ərinti sularının 

payının  və  hövzələrin  torpaq  örtüyünün  şo-

ranlığının  çoxalması  minerallaşmanı  363-

459 mq/l-ədək artırır. Yuxarıda qeyd edildiyi 

kimi Böyük Qafqazda çay sularının mineral-

laşması  qərbdən  şərqə  doğru  artır  ki,  bu  da 

özünü cənub yamacın çaylarında daha aydın 

göstərir. Belə ki, Böyük Qafqazın cənub şərq 

yamacından  axan  çaylar  (Girdimançay,  Ağ-

suçay) gursululuq dövründə yüksək mineral-

laşmaya (522-767 mq/l) malik olduğu halda, 

cənub  yamacın  qərb  hissəsinin  çaylarında  

(Balakənçay, Talaçay, Türyançay, Göyçay və 

s.) orta minerallaşma müşahidə olunur (2). 

     Yağış daşqınları dövründə respublika əra-

zisində  ən  yüksək  minerallaşma  Qobustan 

çaylarında  (Sumqayıtçay,  Pirsaatçay,  Cey-

rankeчмəz)  -  orta  hesabla  945-3893  mq/l 

müşahidə  olunur.  Burada  minerallaşmanın 

yüksək olması torpaq örtüyünün əhəmiyyətli 

dərəcədə  şoranlaşması,  güclü  buxarlanmaya 

səbəb  olan  quru  iqlim  və  dənizin  yaxınlığı 

ilə izah olunur.  

     Lənkəran vilayətinin çayları gursululuq  

dövründə kiçik və orta minerallaşmaya  (130- 

298 mq/l) malik olurlar. Burada Viləşçay və 

İstisuçay  istisnalıq  təşkil  edərək  yüksək 

minerallaşma  ilə  (466-900  mq/l)  fərqlənir. 

Bu dənizin və xlorlu bulaq sularının təsiri ilə 

izah olunur (5).  

     Gursululuq  dövründə  Azərbaycanın  çay 

sularının ion tərkibi də müxtəlifliyi ilə seçilir 

(4). Bu dövrdə dənizin ərazisinin böyük his-

səsinin  çaylarında  müxtəlif  dərəcədə  hirdo-

karbonat  ionunun  üstünlüyü  müşahidə  olu-

nur. Böyük Qafqazın şimal şərq yamacı çay-

larının (Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəl-

vələçay, Ataçay, və s.) anion tərkibində hid-

rokarbonat  ionunun  miqradı  9,1-35,2%  ekv 

arasında  dəylşir.  Hidrokarbonat  ionunun 

mütləq  miqdarı  bu  çayların  sularında  76,2-

225,7 mq/l təşkil edir. Bu çayların sularında 

sulfat  ionunun  konsentrasiyası  şimaldan  cə-

nuba  doğru  40,5%  ekv-dən  (Qusarçay) 

11,3%  ekv-dək  (  Ataçay  ),  mütləq  miqdarı 

isə 605,4 mq/l –dən 56 mq/l-dək azalır. Xlor 

ionunun  miqdarı  kiçik  olub,  0,3-7,6%  ekv 

(2,8-14,5 mq/l )  arasında dəylşir.  

     Qeyd edilən çayların sularının kation tər-

kibində    kalsium  üstünlük  təşkil  edərək, 

9,3%  ekv-lə  (Qusarçay)  29,8%  ekv  (Vəlvə-

ləçay) aradsında tərəddüd edir. Mg ionu 3,0-

19% ekv, Na+K ionu isə 6,4-20% ekv təşkil 

edir. Bu kationların mütləq miqdarları aşağı-

dakı  kimi  dəylşir:  Ca-31,3-60,9  mq/l;  Mg- 

7,9-31,0 mq/l; Na+K-12,2-49,8 mq/l. 

     Böyük Qafqazın cənub yamacı çaylarında 

hdrokarbonat  ionunun  miqdarı  13,8-39,9% 

ekv  (47,6  mq/l  Balakənçayda,  227,5  mq/l  

Əyriçayda)  Ağsu  və  Girdimançayda  isə 

11,6-29,1% ekv (114,1-234,9 mq/l) arasında 

dəylşir.  Ərazi  çaylarında  sulfat  ionunun 

miqdarının  dəylşmə  istiqamətində  əks  ten-

densiya müşahidə olunur.  Əgər Şirvan Çay-

larında  sulfat  ionu  3,2-19,1%  ekv,  27,6-

118,8 mq/l qiymətə bərabər olursa, Balakən-

çay,  Katexçay,  Ağsu  və  Girdimançayda 

onun miqdarı hidrokarbonatdan üstün olaraq 

28,3-37,9% ekv (2,9-17,2 mq/l) arasında də-

ylşir.  

     Aparılmlş  tədqiqatlar    (Rüstəmov  S.H. 

1960; Qaşqay R.M. 2010) göstərir ki, gursu-

luluq  dövründə  Böyük  Qafqazın  cənub 

yamacı çaylarının kation tərkibində Ca üstün 

olaraq,  onun  miqdarı  22,6-45,3%  ekv  təşkil 

edir.  Şərqə  doğru  onun  miqdarı  azalaraq 

Girdimançay  və  Ağsuçayda  19,6-71,5  və 

51,1-84,6 mq/l arasında dəylşir. Böyük Qaf-

qazın  cənub  yamacı  çaylarında Na+K ionla-

---