Xülasə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran əsas amil

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

67 

rının  konsentrasiyasının  şərqə  doğru  artma 

tendensiyası  zəif  olub,  0,8-11,8%  ekv  (1,8-

31,0  mq/l  ),  Mg  ionunun  isə  6,3-20,6%  ekv 

(3,5-23,5 mq/l ) təşkil edir.  

     Gursululuq  dövründə  anionlar  arasında 

hidrokarbonatın  üstünlüyü  Kiçik  Qafqaz  və 

Naxçıvan  çayları  üçün  də  xarakterikdir. 

Qeyd  edilən  çaylarda  onun  miqdarı  28,2-

46,9%  ekv  (53,7-226,4  mq/l)  arasında  də-

ylşir.  Bu ionunkəskin  üstünlüyü  44,7-48,5% 

ekv (124,5- 255,7 mq /l) Xaçınçay sularında 

müşahidə edilir.  

     Kiçik  Qafqazın  və  Naxçıvanın  çay  sula-

rında SO

4

 ionun miqdarı əsasən 1,0-10% ekv 

arasında dəylşir. Bu həddən yuxarı göstərici 

təsadüfi  hallarda  qeydə  alınırvə  20%  ekv-ti 

(Gəncəçay, Kürəkçay, Naxçıvançay) keчмir. 

Bununla bele tranzit çaylar (Ağstafaçay, To-

vuzçay,  Oxçuçay)  və  Qoşqarçay  istisnalıq 

təşkil  edir.  Digər  çaylardan  fərqli  olaraq 

qeyd  edilən  çayların sularının aion  tərkibin-

də, çirklənmə ilə əlaqədar SO

4

  ionun  üstün-

lüyü  müşahidə  olunur  (21,8-36,5%  ekv). 

Ərazi  çaylarında  SO

4 

ionunun  mütləq  miq-

darı

 

2,1-118,7 m1/l rəşkil edir. 

     Cl  ionu  çox  kiçik  konsentrasiyada  (0,2-

6,0%  ekv)  müşahidə  olunur.  Bu  həddən 

böyük kəmiyyət yuxarıda qeyd edilən tranzit 

çaylarda  (0,6-9,3%  ekv)  qeydə  alınmlşdır. 

Cı-un  mütləq  miqdarı  isə  0,4-20,8  mq/l 

arasında dəylşir. 

    Kimyəvi  axım  üzərində aparılmlş  çoxillik 

müşahidə  (Eyvazova  Y.M.  2005)  məlumat-

larının təhlili göstərir ki, gursululuq dövrün-

də  qeyd  edilən  tranzit  çaylar  və  Qoşqarçay-

dan başqa Naxçıvan və Kiçik Qafqazın digər 

çaylarının  sularının  kation  tərkibində  Ca-un 

üstünlüyü  aydın  nəzərə  çarpır  və  onun  miq-

darı  24,1-32,8%  ekv  arasında  dəylşir.  Tran-

zit  çaylarda  və  Qoşqarçayda  isə  onun  miq-

darı  bir  qədər  azalaraq  18,2-21,4%  ekv-tə 

çatır. 

     Na+K  və  Mg  ionlarının  miqdarı  Kiçik 

Qafqaz  və  Naxçıvan  çaylarında  2,2-24,3% 

ekv  arasında  dəylşir.  Lakin  tranzit  çaylarda 

və  Qoşqarçayda  Na+K  ionunun  kəskin  artı-

mı müşahidə olunur (19,2-43,5% ekv) 

     Gursululuq  dövründə  Qobustanın  çayları 

təmamilə  başqa  kimyəvi  tərkibə  malik  olur. 

Bu  çaylarda  da  Kiçik  Qafqazın  tranzit 

çayları  və  Qoşqarcçaydakı  kimi  müxtəlif 

dərəcədə  SO

4

  ionunun  üstünlüyü  müşahidə 

olunur.  Pirsaatçada  bir  ionun  miqdarı  16,8-

33,8% ekv-tə çatır. Sumqayıtçay və Ceyran-

keчмəzdə  o  bir  qədər  yüksək  olub,  26,4-

38,2%  ekv  arasında  dəylşir.  Hidrokarbonat 

ionunun  miqdarı  isə  qeyd  edilən  çayların 

sularında  1,9-15,3%  ekv-ti  keчмir.  Yalnız 

bəzi  hallarda  Pirsaatçayda  15,6-29,4%  ekv-

tə  çatır.  Sulfat  və  hidrokarbonat  ionlarının 

mütləq  kəmiyyətləri  aşağıdakı  kimi  dəylşir: 

HCO

3

-64,7-351,8  mq/l;  SO

4

-82,3-3114,5 

mq/l.  Xlor  ionunun  konsentrasiyası  1,8-

14,7%  ekv  (5,2-763,8  mq/l)  arasında  tərəd-

düd  edir.  Sumqayıtçay  və  Ceyrankeчмəzin 

kation tərkibində Na+K üstünlüyü müşahidə 

edilir.  Onun  miqdarı  17,9-38,4%  ekv  (96,7-

912,3  mq/l)  arasında  dəylşir.  Ca  ionunun 

miqdarı isə nisbətən kiçik olub, 11,6- 18,8% 

ekv  (56,4-  674,7  mq/l)  arasında  tərəddüd 

edir. Pirsaatçayın kation tərkibində Na+K və 

Ca-un  dəylşkən  üstünlüyü  müşahidə  edilir. 

Belə ki, Na+K 13,6- 26,2% ekv (37,6- 264,7 

mq/l),  Ca  isə  16,2-30,3%  ekv  (40,2-158,7 

mq/l)  təşkil  edir.  Mg  ionunun  miqdarı 

Qobustan  çaylarında  gursululuq  dövründə 

5,2-15,4%  ekv  (9,8-264,8  mq/l)  arasında 

dəylşir. 

     Gursululuq dövündə Lənkəran vilayətinin 

çaylarında  anion  tərkibində  HCO

3

  üstünlük 

təşkil  edərək,  30,6-39,2%  ekv  (64,8-291,6 

mq/l) arasında dəylşir. SO

4

 ionunun miqdarı 

5,6-17,3% ekv (9,7-194,0 mq/l), xlor isə 0,8-

14,5%  ekv  (3,8-48,7  mq/l)  təşkil  edir.  Vila-

yətin  çay  sularının  kation  tərkibində  Ca 

üstünlüyü müşahidə olunur: 25,4-36,7% ekv 

( 14,3- 83,6 mq/l ). Mg-1,5-17,6% ekv ( 1,8-

21,1 mq/l ), Na+K isə 1,6-22,4% ekv ( 2,4-

44,8  mq/l  )  təşkil  edir.  Burada  ion  tərkibi 

genlş  aralıqda dəylşən Viləşçay və  İstisuçay 

müstəsnalıq təşkil edir. Bu  çaylarda Cl  ionu 

19,7-31,3%  ekv,  bəzi  hallarda  isə  41%  ekv-

tə  çatır.  Bununla  bele  bu  ionun  4,8%  ekv-

dək azalması da müşahidə olunur. Kationlar-

dan isə Ca və Na+K üstünlük təşkil edir. 

     Beləliklə,  gursululuq  dövründə  respubli-

ka çaylarının minerallaşması otta illik mine-

rallaşmadan  daha  kiçik  kəmiyyətlə  səciyyə-

lənir və çayların il ərzindəki kimyəvi tərkibi 

bu dövrdə demek olar ki, sabit qalır. Belə ki, 

Böyük  Qafqazın  Baləkənçay-Katexçay  arası 

və  Girdimançay-Ataçay  arası  ərazilərin, 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

68 

həmçinin  Kiçik  Qafqazlın  Qoşqarçay  və 

tranzit  çaylarının  (Ağstafaçay,  Tovuzçay, 

Oxçuçay)  suları  il  ərzində  olduğu  kimi  gur-

sululuq  dövründə  də  sulfat  sinifinin  natrium 

qrupuna,  Lənkəran  vilayətinin  Viləşçay  və 

İstisuçaylarının  suları  xlor  sinifinin  natrium 

qrupuna, digər çaylar isə hidrokarbonat sini-

finin  kalsium  qrupuna  malik  olurlar,  müqa-

yisədə daha yüksək minerallaşması (214-416 

mq/l) ilə fərqlənirlər. (4,5) 

     Dağ  çaylarında  qıtsu  dövrünün  axımının 

formalaşması  düzənlik  çayları ilə  müqayisə-

də  özünəmaxsusluğu  ilə  seçilir.  Bu  ilk  növ-

bədə dağlıq rayonlarda iqlimin şaquli zonal-

lığı ilə bağlıdır. Bunun nəticəsində hövzələ-

rinin  sahəsi  bərabər olan  çayların qıtsu döv-

ründəki axımı şaquli zonallıqdan asılı olaraq 

müxtəlif iqlim şəraitində formalaşır. (4) 

    Azərbaycanın dağ çaylarının illik axım re-

jimində  2  qıtsulu  dövr  müşahidə  olunur. 

Bunlardan  birincisi  Lənkəran  çayları  istisna 

olmaqla  dekabr-fevral  aylarını  əhatə  edən 

qlş qıtsulu dövr və ikincisi iyun-avqust ayla-

rını  əhatə  edən  yay  qıtsulu  dövr.  Bu  dövr-

lərdə  çayların  qidalanmasında  səth  sularının 

rolu  zəiflədiyindən,  onlar  əsasən  yeraltı  və 

qrunt  suları  ilə  qidalanırlar.  Səth  sularına 

nisbətən bu sular daha  yüksək minerallaşma 

ilə səciyyələnsiyindən çay suları orta illik və 

gursululuq dövründəki ilə müqayisədə qıtsu-

lu  dövrdə  daha  yüksək  minerallaşmaya  ma-

lik  olurlar.  Respublika  ərazisinin  torpaq  və 

qruntu müxtəlif yuyulma dərəcəsinə və asan 

həll olunan birləşmələrə (xloridlər və sulfat-

lar)  malik  olduğundan,  qıtsulu  dövrdə  qrunt 

sularının  minerallaşmasında  böyük  rənga-

rənglik yaranır. Lənkəran vilayətinin  çayları 

qıtsulu dövrdə kiçik və orta minerallaşmaya 

(  150-380  mq/l  )  malik  olur.  Viləşçayda  isə 

minerallaşma  bu  vaxt  440-1440  mq/litrə  ça-

tır.  Kiçik  Qafqaz  çaylarının  minerallaşması 

139-513 mq/litrə, Naxçıvan çaylarının mine-

rallaşması isə 245-488 mq/litrə çatır. Qıtsulu 

dövrdə Kiçik Qafqazın digər çayları ilə mü-

qayisədə Qarabağ çayları daha yüksək mine-

rallaşmaya malik olurlar. Məsələn, hövzənin 

sahəsi 77 km

2

-ə, qıtsulu dövrdəki su sərfi isə 

0,07 m

3

/s-yə bərabər olan Ballıcaçayın qeyd 

edilən  dövrdəki  minerallaşması  500  mq/l-

dən  böyük  olur.  Halbu  ki,  hövzəsinin  sahə-

sinə görə (511km

2

) 6,6 dəfə, qıtsulu dövrdə-

ki su sərfinə görə (1,05 m

3

/s) 15 dəfə Ballı-

caçaydan böyük olan  Zəyəmçayın  qeyd edi-

lən  dövrdəki  minerallaşması  (290  mq/l)  1,7 

dəfə kiçik olur. Həmin sözləri Şəmkirçay və 

Tutqunçay  üçün  də  söyləmək  olar.  Şəmkir-

çayın  hövzəsinin  sahəsi  (922km

2

),  Tutqun-

çayın  hövzəsinin  sahəsindən  (522  km

2

)  1,8 

dəfə  böyük,  qıtsulu  dövrdəki  su  sərfləri  isə 

demək  olar  ki,  bərabər  olmasına  (müvafiq 

olaraq  2,70  m

3

/s  və  2,77  m

3

/s)  baxmayaraq 

Tutqunçayın  qeyd  edilən  dövrdəki  mineral-

laşması  (365  mq/l)  Şəmkirçayınkından  (294 

mq/l)  1,2  dəfə  böyükdür.  Bu  qeyd  edilən 

çayların qidalanmasında yeraltı suların payı-

nın  yüksək  (51-63%)  olması  ilə  izah  oluna 

bilər. Qarabağ  çaylarının  qıtsulu  dövrdə mi-

nerallaşması 194-630 mq/l arasında dəylşir.  

     Böyük  Qafqazın  yüksək  dağlığında  və 

qərb hissəsində çay sularının minerallaşması 

260-380  mq/l  təşkil  edir.  Böyük  Qafqazın 

cənub  şərqində,  həmçinin  Türyançayın  və 

Göyçayın aşağı axınında bu dövrdə mineral-

laşma artaraq 475 mq/l çatır. Bu dövrdə Qo-

bustan  çayları  respublika  çayları  arasında 

yüksək  minerallaşma  kəmiyyətinə  (1400-

4300 mq/l ) malik olur.   

     Qıtsulu  dövrdə  Azərbaycanın  əksər  çay-

larının anion tərkibində hidrokarbonat üstün-

lük təşkil edir. Kiçik Qafqazın çay sularında 

hidrokarbonat  ionunun  miqdarı  gursulu 

dövrdə  olduğu  kimi  əhəmiyyətli  dəylşiklik-

lərə  məruz  qalmır.  Yalniz  Xaçınçayda  bu 

anionun  kəskin  artımı  müşahidə  olunur 

(47,8% ekv). Digər çaylarda (Gəncəçay, Go-

rançay,  İncəçay,  Kürəkçay  və  s.) bəzən SO

4 

ionunun  çoxalması  müşahidə  edilsədə,  bü-

tövlükdə bu çaylarda HCO

3

-ın üstünlüyü ay-

dın  seçilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Kürək-

çay və Gorançayın sularında bəzən hidrokar-

bonat ionunun azalması fonunda sulfat ionu-

nun artaraq Gorançayın sularında 29% ekv-ə 

çatması müşahidə olunur. Lakin ümumilikdə 

bu  çayların  sularında  hidrokarbonatlı  xarak-

ter  aydın  seçilir.  Ağstafaçay  və  Tovuzçayın 

suları  hidrokarbonatlı  sinfin  kalsium  qrupu-

na aid olsa da, Etmənistan ərazisindən həmin 

çaylara  axıdılan  çirkab  suları  hesabına  ayrı-

ayrı illərdə onların suları sulfat sinfinin nat-

rium  qrupuna  aid  olur.  Çay  sularının  sinfin-

dəki  baş  verən  dəylşiklərlə  yanaşı,  həm  də 

---