Xülasə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran əsas amil

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

69 

onunların  minerallaşma  dərəcəsi  artaraq 

bəzən 1000 mq /l-dən çox olur.  

     Kiçik  Qafqaz  çaylarənən  əksəriyyətinin 

kation  tərkibində  kalsium  üstünlük  təşkil 

edən onun nisbi tərkibi 27,9-38,5 % ekv ara-

sında dəylşir. Kalsiumun nisbətən az miqdarı 

Xaçınçayda (22,9-32,7% ekv) müşahidə olu-

nur. Tərtərçayda isə kalsiumun və natriumun 

dəylşkən  üstünlüyü  (Ca-16,3-21,2%  ekv; 

Na+K-13,5-27,7% ekv) nəzərə çarpır.  

     Qıtsulu  dövrdə  Nacçıvan  çaylarının  kim-

yəvi  tərkibində  də    anionlardan  hidrokarbo-

nat,  kationlardan  isə  kalsiumun  üstünlüyü  

aydın seçilir (Quliyev Ə.Q. 2005). Hidrokar-

bonat  27,2-42,4%  ekv,  kalsium  isə  26,6-

43,7% ekv arasında dəylşir. 

     Böyük  Qafqaz  çaylarında  hidrokarbona-

tın  miqdarı  30,2-46,0%  ekv-dən  (Oğuzçay) 

26,3-41%  ekv-ədək  (şimal  şərq  yamacın 

yamacın  çayları,  Türyançay  və  Göyçayın 

aşağı axını) azalır. Bu azalma Böyük Qafqa-

zın  cənub  şərq  qurtaracağıdan  axan  Gird-

mançay  və  Ağsuçayda  özünü  daha  aydın 

göstərir.  Hidrokarbonat  anionunun  miqdarı 

bu çaylarda 10,3-24,7% ekv-ədək azalır.  

     Böyük  Qafqazın  çay  sularında  sulfat  io-

nunun  miqdarı  qərbdən  şərqə  doğru  artaraq 

Oğuzçayda 1,9-18,8% ekv (əsasən 10%-dən 

az),  Girdmançay  və  Ağsuçayda  isə  25,1-

37,4% ekv (əsasən 28%) təşkil edir. Bu çay-

ların kation tərkibində kalsium üstün olmaq-

la Oğuzçayda 34-42% ekv, Göyçay, Tüyan-

çay  və  şimal  şərq  yamacın  çaylarında  isə 

22,6-37,2%  ekv  arasında  dəylşir.  Şərqə 

doğru  (Girdmançay,  Ağsuçay,  Vəlvələçay) 

onun  miqdarı  17,9-31,7%  ekv-ədək  azalır. 

Qeyd edilən istiqamətdə Na+K ionunun miq-

darının  artması  müşahidə  olunaraq  Oğuz-

çayda  0,2-16,7%  ekv  (əsasən  5%-dən  az), 

Ağsuçayda isə 12,9-19,2% ekv-ə çatır.  

     Qıtsulu  dövrdə  Qobustanın  çay  sularında 

sulfat  ionunun  üstünlüyü  aydın  müşahidə 

olunur  və  onun  miqdarı  əsasən  27,9-35,8% 

ekv arasında dəylşir. Bu həddən kənara çıx-

malar  təsadüfi  hallarda  olur  və  17,9-38,8% 

ekv-ə çatır. Sumqayıtçay, Pirsaatçay və Cey-

rankeчмəzin  suyunun  kation  tərkibində  dai-

mi  olmayan  Ca  (9,6-41,5%  ekv)  və  Na+K-

un  (2,3-30,9%  ekv)  dəylşkən  üstünlüyü 

müşahidə olunur.  

     Lənkəran  vilayəti  çaylarının  suyu  da 

(Viləşçay istisna olmaqla) qıtlıq dövründə də 

kalsiumun  üstünlüyü  ilə  (23,1-37,6%  ekv) 

hidrokarbonatlı  xarakterini  saxlayır  (27,8-

44,9% ekv HCO

3

). Viləşçayın Şıxlar məntə-

qəsində  suyun  anion  tərkibində  xlorun  üs-

tünlüyü  (19-46,1%  ekv)  nəzərə  çarpır.  Hid-

rokarbonatın miqdarı 1,2-15,1% ekv (əsasən 

10%-dən az) təşkil edir. Çay sularının kation 

tərkibində  Ca  (17,2-31,6%  ekv)  və  Na+K 

(13,3-31,8% ekv) ionları üstünlük təşkil edir.  

     Beləliklə,  qıtsulu  dövrdə  çay  suları  il  ər-

zində və gursululuq dövründəki  ilə  müqayi-

sədə  daha  yüksək  minerallaşma  dərəcəsinə 

malik  olsa  da,  kimyəvi  tərkib  baxımından 

ciddi dəylşikliyə məruz qalmır. 

Nəticə 

1.

 

Azərbaycanın yerli çaylarının illik su reji

-

mi mürəkkəbliyilə səciyyələnir. Öz axım

-

larını dağlıq və dağətəyi ərazilərdə forma

-

laşdıran  çay  sularından  mənbə  yaxın  his

-

sələrdə intensiv olaraq suvarmada istifadə 

olunması  axımın azalmasına və bəzi  çay

-

ların isə yaz-yay aylarında qurumasına sə

-

bəb olur.  

2.

 

Minerallığı və kimyəvi tərkibinə görə Kür 

çayının sağ və sol qolları suları az fərqlə-

nirlər.  İl  ərzində  onların  axımı  hidrokar-

bonat tərkibində olub, minerallıqları 1000 

mq/l-dən  artıq  deyil.  Tərkiblərinə  görə 

onların suları suvarma, su təchizatı və di-

gər məqsədlər üçün yararlıdır. 

3.

 

Qobustan  yaylasından axan çayların (Pir-

saatçay,  Sumqayıtçay,  Ceyrankeчмəz)  və 

Viləşçayın  suları  il  ərzində  sulfat  (bəzən 

xlor)  xarakterli  yüksək  minerallı  sularla 

formalaşır.  Onların  sularından  duzada-

vamlı bitkilərin suvarılması məsləhətdir. 

Ədəbiyyat 

1.

 

Aslanov  H.Q.  Kür  çayının  hövzəsinin 

dağlıqərazilərində  suvarmaya  yararlı  tor-

paq  sahələrinin  təyini.  “Kür  çökəkliyinin 

təyini  problemləri“  əsərlər  toplusu.  Bakı, 

2004, 41-49 s. 

2.

 

Aslanov  H.Q,  Səlimova  V.H.  Respublika 

su mənbələrinin ekoloji problemləri /Föv-

qəladə hallar və həyat fəaliyyətinin təhlü-

kəsizliyi  problemləri  üzrə  BK  materialla-

rı, Bakı: 2006, 165-167 s. 

3.

 

Aslanov  H.Q,  Cəfərova  A.Ə.  Kür  çayı 

mənsəbinin ekoloji durumuna dair. T və  

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

70 

AKİ-nun  əsərləri,  cild  20.  №1.  Bakı, 

2011, 82-85 s. 

4.

 

Budaqov B.Ə. Kür çayının harayı. Elm və 

həyat №1. Bakı, 2007, 79 s. 

5.

 

Əhmədzadə  Ə.C.,  Həşimov  A.C.  Meli-

orasiya və su təsərrüfatı sistemlərinin ka-

dasrtı. Bakı, Azərnəşr, 2006, 270 s. 

 

Г.А.Асланов, А.В. Касымзаде,  

П.Р. Алигейдарова 

 

О гидрохимическом режиме  

местных рек Азербайджана 

 

Резюме 

 

     Гидрохимический  режим  речного  сто-

ка, особенно в районах его интенсивного 

испольçования является одной из важней-

ших,  характеристик  определяющих  воз-

можности развития хочяйства. 

     Материалами  исследования  послужи-

ем сведения о химическом составе и рас-

ходах вод, накопленные сетью Гидромет-

службы за 1938-2001г. К сожалению, дан-

ные  наблюдений  описываемых  рек  отли-

чались  по  длительности  и  непрерывнос-

ти. Для восстановления полноты аналити-

ческого  материала  нами  были  использо-

ваны  картосхема  минерализации  и хими-

ческого  состава  речных  вод  в  период 

наибольших  и  наименüших  расходов  и 

Атлас Азербайджана.  

       Как покаçывала реçультат исследова-

ние  определенное  влияние  на  формиро-

вание  гидрохимического  режима  речных 

вод в горной области Азербайджана, ока-

зывают высота и орография местности.  

 

Məqaləyə AzMİU-nun  

“HTQ və hidravlika” kafedrasının  

müdiri dos. E.S. Qənbərov rəy vermlşdir. 

 

UOT 556.16;  631.459 

 

H.F.FƏTDAYEV, T.T.MƏMİŞOVA, F.A.SALMANOVA, K.R.ZÜLFÜQARLI, 

S.R.HƏSƏNOVA 

 

Milli Aerokosmik Agentliyi Ekologiya İnstitutu 

 

STATİSTiK METODLARDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ BÖYÜK QAFQAZIN  

ŞİMAL-ŞƏRQ YAMACININ ÇAY HÖVZƏLƏRİNDƏ SƏTHİ YUYULMA 

İNTENSİVLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 

 

Girlş. 

Hazırda  dünya  iqtisadiyyatının

 

bütün sahələrinin sürətli inklşafı və antropo-

gen amillərin ətraf mühitə artan mənfi təsiri 

təbii sərvətlərin həddindən artıq istismarı ilə 

nəticələnmlşdir. Kənd təsərrüfatı sahələrində 

relyefin  formalaşmasında,  torpaq  örtüyünün 

deqradasiyasında,  çayların  çirklənməsində 

lştirak edən ən əsas amillərdən biri də torpaq 

eroziyasının  müasir  prosesləri,  gətirmələrin 

daşınması  və  akkumuliyasiyasıdır.  Torpaq-

dan  istifadə  edilmənin  günü-gündən  artdığı 

bir dövrdə, bu növ intensivləşmlş proseslərin 

qiymətləndirilməsində  yeni  metodların  tət-

biqi çox vacibdir. Məcrada çay boyu daşınan 

gətirmələrlə böyük miqdarda çirkləndiricilər, 

o  cümlədən  zəhərli  və  radioaktiv  maddələr 

də  daşınır.  Bu  çirkləndiricilərin  çox  hissəsi 

yamaclarda  və  müvəqqəti  axarların  dibində 

akkumulyasiya  olunurlar.  Çay  hövzələrinin 

yuxarı  axınlarında  eroziya-akkumulyasiya 

proseslərinin  intensivliyinin  və  formalaşma 

qanunauyğunluqlarının  qiymətləndirilməsi, 

təkcə  fundamental  elmi  nəzəriyyələr  baxı-

mından deyil, eləcə də gətirmələrin daşınma 

proqnozlarının  verilməsi,  torpaq  və  su  ehti-

yatlarından 

rasional  istifadənin  təkşil 

edilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir [1]. 

Belə ki, müxtəlif  təyinatlı hidrotexniki 

qurğuların tikintisi, eləcə də sellərə və erozi-

yaya qarşı mübarizə tədbirlərin lşlənib hazır-

lanması  müasir  dövrdə  də  böyük  təsərrüfat 

əhəmiyyətlidir.  Belə  təsərrüfat  əhəmiyyətli 

tədbirlərin görülməsi üçün gətirmələr axımı-

nın formalaşmasının tədqiqi çox vacibdir ki, 

bu  da  dağ  hidrologiyası  elmi  qarşısında  du-

ran  əsas  problemlərdən  sayılır.  Dağlıq  və 

dağətəyi  ərazilərin  müxtəlif  məqsədlər  üçün 

intensiv  şəkildə  mənimsənilməsi  təbii-dağı-

---