Xülasə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran əsas amil

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

59 

asılı  maddələrin  ayrılmasının  effektivliyinə 

əsasən aparılmlşdır. Tədqiqatlar, eyni tempe-

ratur  şəraitində  olmaqla  tutumu  1000  ml 

olan  silindrlərdə  aparılmışdır.  Nümunələr 

5,10,30,60 və 120 dəqiqədən bir olmaqla 

götürülmüşdür. Yağlş sularında asılı maddə-

lərin qatılığı 200÷2000 mq/l həddində və da-

ha çox olmuşdur. 

Asılı maddələrin kənarlaşdırılmasının  

effektivliyi  və  durulmuş  suda  onların  qalıq 

qatılığının  ilkin  sudakı  asılı  maddə  miqdarı-

na və durulma müddətinə görə miqdarı cəd-

vəl 1-də verilmlşdir. 

Cədvəl 1-dən görünür ki, ilkin çirklən-

mə miqdarı 400÷500 mq/l olduqda təmizlən-

mənin ilk 5 dəqiqəsində asılı maddələrin kə-

narlaşdırılma effekti 7÷10 % təşkil edir. Şəf-

faflanmanın  sonuna  yaxın  olan  30  dəqiqəlik 

durulma  effekti  genlş  intervalda  dəylşir:  il-

kin  çirklənmə  200÷500  mq/l  olduqda 

27÷35%;  daxil  olan  sudakı  asılı  maddələrin 

miqdarı 700 mq/l-ə bərabər olan halda isə 50 

% təşkil etmlşdir. 

Durulma  müddətinin  30  dəqiqədən  60 

dəqiqəyə  qədər  artırılması  ilə  şəffaflanma 

effekti orta hesabla 15 % yüksəlmlşdir ki, bu 

da  asılı  maddələrin  miqdarının  əlavə  olaraq 

40÷75  mq/l  həddində  azalmasına  gətirib 

çıxarmışdır. 

                 Cədvəl 1.  

Durulma müddətindən (dəq) asılı olaraq asılı maddələrin durulmuş sudakı qatılığı 

(mq/l) və onların kənarlaşdırılmasının effektivliyi (%) 

İlkin suda asılı 

maddə-lərin 

qatılığı, mq/l 

Durulma müddətində (dəq) asılı olaraq durulmuş suda asılı maddələrin qatılığı (mq/l) 

və onların kənarlaşdırılma effekti (%) 

5 

10 

30 

60 

120 

300 

500 

700 

2000 

        280/7 

       450/10 

       590/16 

      1360/32 

        265/12 

        420/16 

        525/25 

      1100/45 

       220/27 

       325/35 

       310/56 

       640/68 

        180/40 

        250/50 

        195/72 

        360/82 

       150/50 

       190/62 

       155/78 

       200/90 

     

 

Durulma  müddətinin  1  saatdan  2  saata 

qədər uzadılması ilə asılı  maddələrin  kənar-

laşdırılma  effektinin  daha  10÷12  %  artırıl-

masına nail olunur. 

Cədvəl 1-dən göründüyü kimi şəffaflanmlş 

suda  asılı  maddələrin  qatılığı  durulma 

müddətindən  və  ilkin  suda  asılı  maddələrin 

qatılığından  asılıdır.  Belə  ki,  bir  saatlıq  du-

rulma  müddətində  şəffaflanmlş  suda  asılı 

maddələrin  miqdarı  180÷360  mq/l,  iki 

saatlıq 

durulmada  isə  150÷200  mq/l 

olmuşdur. 

Asılı  maddələrin  çökmə  prosesi  uzun-

müddətli  olmaqla  olduqca  az  intensivliklə 

davam edir. Məsələn, ilkin suda asılı maddə 

miqdarı  700  mq/l  olan  halda  sutkalıq  durul-

ma  müddəti  ərzində  qatılıq  50  mq/l  ,  iki  və 

üç sutkada isə müvafiq olaraq 35  və 25 mq/l 

təşkil etmlşdir. 

Tədqiqatlar  göstərdi  ki,  yağlş  sularının 

duruldulması  zamanı  üzvi  çirkləndiricilərin 

və həmçinin neft məhsullarının kənar edilmə 

dinamikası  (OBT  və  OKT)  asılı  maddələrin 

kənarlaşdırılma  dinamikası  ilə  analoq  təşkil 

edir.  Bu  da,  üzvi  çirkləndiricilərin  və  neft 

məhsullarının əsas hissəsinin tez çökən asılı 

maddələrlə əlaqələndirildiyini göstərir. 

Aparılan tədqiqatların nəticələri [2] olaraq 

şəffaflanma effektinin göstəriciləri cədvəl 2-

də göstərilmlşdir. 

 

Cədvəl 2.  

Şəffaflanma effektinin durulma müddətindən asılılığı. 

    Durulma müddəti, saat 

     1 

      2 

      3 

       6 

      12 

    24 

Şəffaflanma effekti, % : 

 

 

 

 

 

 

- minimum 

15 

30 

40 

60 

70 

80 

- orta 

45               53 

60 

68 

78         

85 

- maksimum 

65               75 

78 

80 

80         

90 

 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

60 

Şəhər ərazisində yaranan yağlş axımla-

rının  durulducunun  müxtəlif  H  hündürlüklü 

axın  zonasında  verilmlş  və  şəffaflanma  ef-

fektinə nail olmaq üçün lazım olan şəffaflan-

ma  müddəti  haqqında  göstəricilər  cədvəl  3-

də  verilmlşdir.  Verilən  göstəricilər  KTA-nın 

KST  və  ST  ETİ,  KTA-nın  LETİ,  ÜETİ  Su 

Problemləri,  MosMühəndisiLayihə  və  AzET 

Su Problemləri İnstitutunda aparılan təcrübi 

tədqiqatların  ümumiləşdirilmlş  nəticələrini 

əks etdirir. 

Şəhər ərazisindən yerüstü axınların kə-

nar  edilməsi  şəhər  kanalizasiya  sistemi  ilə 

həyata  keçirilə  bilər:  ümumiaxımlı  təsərrü-

fat-məlşət çirkli suları ilə; ayrılmış olmaqla-

müxtəlif  borularda;  yarımayrılmış  olmaqla 

bir boru vasitəsilə sonuncunun dövrü olaraq 

ayrılması  və  yağıntıların  nisbətən  təmiz  his-

səsinin  xüsusi  uyğunlaşdırılmış  ayırıcı-quyu 

kameralar  vasitəsilə  təmizləyici  qurğulardan 

yan keчмəklə  yaxınlıqdakı toplayıcı su höv-

zələrinə axıdılması ilə. 

                                                                                                                      Cədvəl 3.  

Yağlş axımının durulma müddəti (saat) 

Şəffaflanma 

effekti, % 

Axım zonasının dərinliyi , m 

           2 

        2,5 

        3 

        3,5 

       4 

 20 

 30 

 40 

 50 

 60 

 70 

 80 

0,77 

         1,27 

1,64 

2,30 

3,03 

4,55 

6,90 

0,80 

1,32 

1,72 

2,40 

3,16 

4.81 

7,14 

       0,83 

       1,37 

       1,79 

       2,48 

       3,26 

       5,0 

       7,5 

         0,86 

         1,41 

         1,84 

         2,57 

         3,37 

         5,15 

         7,61 

       0,88 

       1,45 

       1,89 

       2,63 

       3,48 

       5,26 

       7,84 

 

Kiçik  şəhərlərdə  şəhər  ərazisinin  ümu-

mi  axınlı  olmaqla  kanalizasiyalaşdırılması 

yolveriləndir.  Ümumiaxımlı  kanalizasiya 

sistemi üçün yalnız bir boru xətti lazımdır ki, 

bu halda təmizləyici qurğuların ölçülərini ki-

fayət qədər artirir. Bundan başqa yağışın nis-

bətən  böyük  hissələrinin  qəbul  edilməsi  ya-

xınlıqdakı  su  hövzələrinin  sanitar-gigiyenik 

vəziyyətini  aşağı  salır.  Bu  səbəbdən  də  iri 

şəhərlər  üçün  ayrılmlş  tipli  şəhər  kanaliza-

siya sistemi qəbul edilir. 

 

Ayrılmış  tipli  kanalizasiya  sistemində 

yerüstü  axımların  kənarlaşdırılması  üç  sis-

temlə həyata keçirilə bilər: açıq, bağlı və qa-

rlşıq. 

  Şəhər  ərazisindən  yerüstü  axımların 

açıq  kənarlaşdırma  sistemi  suyun  novlara, 

qanovlara, arxlara və kanallara toplanmasını 

və  təmizlənmədən  yaxınlıqdakı  su  hövzələ-

rinə  kənarlaşdırılmasını  həyata  keçirir.  Bu 

sistem  çirkli  kənarlaşdırmanın  ən  sadə  üsu-

ludur.  Lakin  bu  sistemdə  novların,  arxların, 

qanovların və kanalların mütəmadi olaraq tə-

mizlənməsi  tələb  olunduğundan  mükəmməl 

hesab edilmir. Onların qabarit ölçüləri böyük 

olarsa küçələrin estetik görünüşünü korlayır, 

qabarit  ölçüləri  kiçik  olduqda  isə  axını  heç 

də  həmlşə  tam  qəbul  edə  bilmir.  Küçələrin 

kəslşmələrində körpücüklər və ya iri diamet-

rli borular quraşdırılır. 

Bağlı  sistemdə  su  yeraltı  boru  xəttləri 

və  təmizləyici  qurğuları  vasitəsilə  kənarlaş-

dırılır.  Belə  şəbəkə  yağlş  kanalizasiyası  və 

ya suaxıdıcıları adlanır. 

Su,  keçidlərin  novlarından  və  ərazilər-

dən  axaraq  zibillərin  tutulması  üçün  suqə-

buledici  quyularda  yerləşdirilmlş  yağlşqə-

buledici barmaqlıqlar vasitəsilə bağlı sistemə 

düşür.  Belə  sistem  daha  mütərəqqidir  və 

abadlıq  və  sanitar-gigiyenik  vəziyyətə  yük-

sək  tələblər  irəli  sürülən  şəhərlərdə  (iri  şə-

hərlər, sanatoriya əhəmiyyətli şəhərlər və s.) 

tətbiq edilir. 

 Qarışıq  sukənarlaşdırıcı  sistem  bağlı 

və  açıq  sistemlərin  elementlərini  özündə 

birləşdirən bir sistemdir. O, daha mükəmməl 

mərhələ  kimi  açıq  sistemdən  qapalı  sistemə 

keçidi təcəssüm etdirir. 

Şəhər  ərazilərindən  yaranan  yerüstü 

çirkli  suları  son  zamanlara  qədər  şərti-təmiz 

sular  növünə  aid  edilirdi.  Onların  su  hövzə-

lərinin keyfiyyətinə təsiri praktiki olaraq nə-

zərə alınmırdı. Sən illərin müşahidələri gös-

tərir ki, bir çox su hövzələrinin çirkliliyi əsa-

sən onlara şəhər yerüstü sularının axıdılması 

səbəbindən artmaqda davam edir. 

---