Xülasə Tədqiqatın məqsədi Xəzər hövzəsi regionunun iqtisadi
Yüklə 338,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.5. Həştərxan sammiti və onun nəticələrinin dəyərləndirilməsi
- 4.6. Proqnoz variantlar
4(124)/2015 E.Hacızadə XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 112 normaların tapılmasını istəyir. Dənizin dibinin bu cür bölünməsinin müvafiq dövlətlərarası sazişlərdə əksini tapdığından irəli gələrək Azərbaycan ümumən buna etiraz etmir. Burada bir reallıq da ondan ibarətdir ki, üçtərəfli sazişə əsasən, Rusiya və Azər- baycan hərəyə 19%, Qazaxıstana isə 29% olmaqla Xəzərin bərabərdayanma - ekvid- stansiya prinsipinə əsaslanaraq onun dibinin bölgüsünü aparmışdır. Bu zaman Türkmənistanla İrana ümümilikdə 33%-lik hissə qalmışdır. Türkmənistan özünün Xəzərin cənub-şərqində olan neftli yataqlarından (bloklar
Həmin blokların istismarı üçün Rusiyanın “İntera”, Rosneft” və Zarubejneft” şirkətlərinin iştirakı ilə “Zarit” adlı müştərək müəssisə təsis olunmuşdur. Türk- mənistan hökuməti ilə müəssisə arasında İran və Türkmənistan şirkətlərinə 10-15%- lik səhm verməklə hasilatın pay bölgüsü üzrə sazişin imzalanması ərəfəsində İran bunlara etirazını bildirmiş və onu həmin blokların 20%-li kondominium şərtli ərazi - sinə daxil olması ilə əsaslandırmışdır.
Həştərxan sammitində imzalanan memoranduma görə tərəflərin 15 dəniz mili həddində sahilyanı dəniz məkanı və ona bitişik 10 dəniz mili ərazidə su-bioloji resurslardan istifadə üzərində suverenliyi təsbit olunur. Yəni ölkələr 25 dəniz mili hüdudunda ehtiyatlardan istifadə hüququ alırlar. Bu hüdudlardan kənar su səthi ümumi istifadədədir. Bunlardan əlavə, sənədə “tərəflərin yeraltı və digər hüquqi fəaliyyət üçün suveren hüquqlarının reallaşması məqsədilə Xəzərin dibinin və ehti - yatlarının hamı tərəfindən qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normaları və prinsipləri əsasında bölünməsi” ehtiva olunur. Bütün bunlara Xəzərsahili ölkələrin dövlət başçıları öz çıxışlarında, verdikləri bəyanatlarda bu və ya digər dərəcədə münasibət bildirmişlər. Sammitdə çıxış edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Xəzər dənizi nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı üzrə bir sıra beynəlxalq və regional layihələrdə əlaqələndirici elementdir. Biz Bakı Sammitində qəbul edilmiş uzlaşdırılmış qərara sadiqliyimizi təsdiqləyərək, sahilyanı dövlətin suverenliyinin şamil edildiyi su məkanı da daxil olmaqla 25 dəniz mili ölçüsünü əsas götürərək milli zonanın eninin müvafiq şəkildə razılaşdırılmasına tərəfdarıq. Biz dənizin dibinin həmhüdud sahələrinin bölgüsündə əsas norma kimi hamılıqla tanınmış orta xətt prinsipini to - xunulmaz hesab edir, dənizçilik, Xəzər dənizindən digər dənizlərə sərbəst gediş- gəliş və tranzit məsələlərinə böyük əhəmiyyət veririk” [16]. İran İslam Respublikasının Prezidenti Həsən Ruhani Xəzərin bioloji resursların- dan istifadə ilə yanaşı, Xəzərətrafı ərazilərdə turizmin inkişafı, dəniz gəmiçiliyinin genişləndirilməsi və bütövlükdə Xəzər dənizinin imkanlarından istifadədə sahil ölkələrinin birgə investisiya qoyuluşunun əhəmiyyətinə diqqəti çəkmişdir. 4(124)/2015 E.Hacızadə XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 113 Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev Xəzəryanı ölkələrin bu sammitdə mühüm irəliləyişə nail olunduğunu, nəqliyyat, dəmir yolu və digər sahələrdə birgə layihələrin reallaşdırılmasının vacibliyini söyləyərək Xəzəryanı ölkələrin azad ticarət zonasının yaradılması təklifini irəli sürmüşdür. Türkmənistan Prezidenti Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Xəzərdə nəqliyyat sahəsində əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi, burada regional logistika mərkəzinin yaradılması üçün əlverişli imkanların olduğunu diqqətə çatdırmışdır. Keçirilən sammitin qəbul olunmuş bəyanatında ilk dəfə olaraq Xəzərin hüquqi statusu barədə gələcək razılaşmaların əksini tapdığını bildirən Rusiya prezidenti Vladimir Putin isə söyləmişdir: “Ən əsası, birgə siyasi bəyanat barədə razılığa gəlmişik və bu bəyanatda Xəzərdə beştərəfli əməkdaşlığın əsas prinsipləri qeyd ol- unub. Əldə olunmuş razılaşmalar bütün ölkələrin uzunmüddətli maraqlarına cavab verir” [19]. Bununla belə, Həştərxan görüşü də Xəzərin əzəli sektorlara bölünmüş vəziyyətdə qalması ilə sonunclanmışdır. Xəzəryanı dövlətlər əvvəl olduğu kimi, yenə də qərar- ları konsensus üzrə qəbul edəcəklər. Burada hər bir dövlətə məxsus 25 millik zona qərarına isə əslində uzun illər dənizdə əksər imtiyazlara və potensiala tək sahib olan Rusiyanın hüquqlarına daha çox məhdudiyyət gətirmişdir. Bələ ki, bu dövlətin gəmiləri də Xəzərin istənilən sahilində lövbər sala bilməz. Eyni zamanda, burada ekoloji mülahizələrlə kəmərlərin Xəzərin səthi ilə keçməsinin qarşısının alınması da mümkün olmamışdır. Bunun əvəzində belə razılığa gəlinmişdir ki, Xəzərdə hər hansı bir fəsadla mübarizə sahilyanı dövlətlər tərəfindən birgə aparılacaq.
Xəzərin hüquqi statusu məsələsinin həlli istiqamətində ehtimal edilən bir sıra proq noz variantlar və inkişaf ssenariləri nəzərdən keçirilə bilər. Bunlar sırasında isə aşağıdakı üç variant daha çox diqqət çəkir: I. Xüsusi beynəlxalq hüquqi status; II. BMT-nin dəniz hüquqi konvensiyası əsasında modifikasiya olunmuş qapalı dəniz statusu; III. Beynəlxalq məhkəmədə baxılması. Birinci hal paket-kompleks və ya çərçivə həll prosedurlarını nəzərdə tutur. Bunun üçün ölkələr bir sıra məsələlərdə müvafiq razılaşmalar əldə etməlidirlər. Bu sırada bioloji və mineral resursların istismarı və onların sahilyanı dövlətlər arasında uyğun bölünməsi mexanizmlərinin təyin olunması daha vacibdir. Burada, həmçinin sahil - yanı dövlətlərin Xəzərlə bağlı suveren hüquqlarının və müqabil yurisdiksiyalarının müəyyən olunması da zəruridir. Qarşılıqlı surətdə ekoloji problemlərin həlli, dəniz mühitinin qorunması, hərbi dəniz üzgüçülüyündə sahillayanı dövlətlərin hərbi təh- lükəsizliyinin təmin edilməsi də bu sferada vacib şərtlidir. Bu məsələlərin hər biri isə yüksək səviyyəli regional əməkdaşlığın təşkili ilə ayrı-ayrı saziş və müqavilələrdə
Yüklə 338,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|