Xülasə Tədqiqatın məqsədi Xəzər hövzəsi regionunun iqtisadi
Yüklə 338,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Xəzər: tarixi-coğrafi özəlliklər, ekosistem, sərvətlər və çətinliklər
- E.Hacızadə
4(124)/2015 E.Hacızadə XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 95 runun təhlili və qiymətləndirilməsi və bu coğrafiyada müvafiq təkmilləşdirmələri şərtləndirən perspektivlərin müəyyən olunması məqsəd olaraq qarşıya qoyulur. Məqsədə nail olmaq üçün tədqiqat vəzifələri kimi öncə Xəzərlə bağlı tarixi-coğrafi özəlliklərin, onun ekosisteminin, sərvətlər çevrəsinin təhlilinə seçim edilmişdir. Bu sırada həm də prinsipial vəzifə kimi Xəzərin dəniz və göl olmasını şərtləndirən prin- sip və meyarlar bir araya gətirilərək təhlil obyektinə çevrilmişdir. Xəzərin beynəl - xalq-hüquqi statusu probleminin arşdırılması, onun sərvətlərindən və nəqliyyat- logistika potensialından səmərəli istifadə imkanları və bütün bu müstəvidə özünü biruzə verən mümkün görüntülü amillər sferası tədqiqat altına alınmışdır. 2. Xəzər: tarixi-coğrafi özəlliklər, ekosistem, sərvətlər və çətinliklər AvroAsiya kontinentində - Avropa ilə Asiyanın qovuşduğu məkanda yerləşən Xəzər dünyada ən böyük qapalı su hövzəsidir. Ölçüsünə, geoloji xarakterinə və inkişaf tarixinə görə dəniz hesab edilir. Tarixi mənbələrdə və ədəbiyyatlarda Xəzər dənizinin çoxsaylı adlarına - Kirkan, Gürgan, Kaspi, Abeskun, Xarəzm, Bakı, Dər- bənd, Şirvan, Mazandaran, Şaray, Şi Hay, Xvalın və s. rast gəlinir. Bunlardan hazırda Xəzər və Kaspi adları daha çox işlədiləndir [10, 11, 22]. Coğrafi parametrlərinə görə o, 37-47-ci şimal enlikləri və 47-55-ci şərq uzunluqları arasında mövqedə dayanır. Dəniz səviyyəsindən 28 metr aşağıda qərar tutan Xəzərin ümumi sahəsi təxminən 371 min km 2 , uzunluğu (şimaldan-cənuba) 1205 km, eni isə (qərbdən-şərqə) 195 km-dən 435 km-dəkdir (ortalama 310-320 km). Suyunun ümumi həcmi 78,2 min km 3 olub, sahil xəttinin uzunluğu 6,5-6,7 min km (onun 800 km-ə qədəri Azərbaycan ərazisinə düşür), adalarla birlikdə 7 min km-ə yaxındır. Burada ən dərin yer 1025 metr, orta dərinlik isə 208 metrdir [1, 2, 20. 23]. Relyefinə və hidroloji xüsusiyyətlərinə görə Xəzər dənizi Şimali Xəzər (dərinliyi
(dərinliyi 1025 m-dək) olmaqla üç hissəyə bölünür. Orta Xəzərin Şimali Xəzərlə təbii sərhədi Manqışlaq astanası, Cənubi Xəzərlə təbii sərhədi isə Abşeron astanası boyunca keçir. Tarixi, arxeoloji, geoloji araşdırmalar göstərir ki, Xəzər dənizi Üst Miosenə qədər Qara dənizlə əlaqədə olmuşdur. Sonra bu əlaqə kəsilmiş, Xəzər dənizi qapalı su hövzəsinə çevrilmişdir. Üst Pliosendə (Akçaqıl əsrində) okeanla yenidən bir- ləşmişdir. O zaman Xəzərin Baltik dənizinə də çıxışları varmış. Ümumiyyətlə, Xəzər dənizi qədim dövrdə okeanla birləşmiş, 50-60 milyon il öncə Aralıq, Qara və Azov dənizləri ilə birlikdə Para Tetis dənizinin tərkibində olmuşdur. Xəzər dənizinin əlahiddə su hövzəsi kimi yaşı 3-5 milyon il hesab edilir. Hazırda Xəzər dənizi Qara dənizlə süni yaradılmış Volqa-Don kanalı, Baltik dənizi ilə isə Volqa-Baltik su yolu vasitəsilə birləşmişdir.
Xəzər dənizinin suyu okean mənşəlidir. Burada suyun orta duzluluğu okean suyu- nun orta duzluluğundan təxminən 3 dəfə az - 12,85 ‰ (promil) təşkil edir. Aşağı duz luluq dənizin qapalı və çay axınlarının böyük olması ilə əlaqələndirilir. Xəzər suyunda okean sularına nisbətən karbonat və sulfatların miqdarı çox, xloridlərin miq- darı isə azdır. Xəzər dənizinin iqlimi şimal hissədə kontenental, mərkəzdə orta, cənubda sub- tropikdir. Qışda havanın temperaturu şimalda - 8... - 10, yayda cənubda + 26... + 27 dərəcə dəyişir. Maksimal istilik + 44 dərəcə qeydə alınmışdır. Burada temperatur re- jimi istilik balansı elementlərinin illik dəyişmələrinin təsiri nəticəsində formalaşır. Əsas istilik mənbəyi günəşdən daxil olan qısadalğalı radiasiyadır. Dəniz suyunun səth temperaturu Şimali və Orta Xəzərdə 24-24°C, Cənubi Xəzərdə isə 25-28°C-ə bərabər olur. Yay mövsümündə dənizin orta hissəsində mənfi temperatur anom- aliyaları da müşahidə edilir. Dənizin dayaz şimal hissəsi hər il donmaya məruz qalır. Sərt qışda Şimali Xəzərin bütün səthi, mülayim qışda isə 3 m izobata (su hövzələrinin dərinliyinin bərabər ölçülü xətləri) qədər olan əraziləri donur. Burada ən böyük buz qatı yanvar-fevral aylarında (sərt qışda sal buzun qalınlığı 70-90 sm, mülayim qışda 35-40 sm) müşahidə edilir. Cənubi Xəzərdə isə çox nadir hallarda buz yaranır. Dənizdə buzların yaşama müddəti - normal qış mövsümlərində Şimali Xəzərin dayaz sahil zonaları 60-140 gün, açıq dəniz rayonlarında isə 10-40 gündür. Yay mövsümündə dənizin orta hissəsində mənfi temperatur anomaliyaları da müşahidə edilir. Xəzər həm də Yer kürəsinin küləkli və dalğalı dənizlərindən sayılır. Statistik təqdi- matlara görə dənizdə ildə 250 gün qasırğalı küləklər müşahidə edilir. Burada ən böyük dalğalar 8 m-ə qədər yüksəlir [2, 7, 20, 23]. Xəzərə 130-dan çox çay tökülür. Onlardan ən böyükləri sırasında Volqa, Kür, Emba, Ural, Terek, Sulak, Samur, Səfidrud və Kürkan çayları yer alır. Onlardan yal- nız doqquzunun mənsəbi delta xarakterlidir. Volqa Xəzərə tökülən ən böyük çaydır və onun uzunluğu 3531 km, çoxillik orta axımı isə 251-254 km 3 -dir. Xəzərin şərq sahillərində hidroqrafik şəbəkə yox dərəcəsindədir. Qazaxıstan ərazisindən Ural və Emba çayları, Türkmənistandan isə yeganə daimi su axarı Atrek çayı axır. Türk- mənistan sahilində Xəzər dənizinin ən nəhəng körfəzi - Qara-Boğaz-Qol yerləşir. Bu körfəz-göl xüsusi maraq kəsb edir. Sahəsi 25 min km 2 -ə yaxın olan Qara-Boğaz- Qol dənizin səviyyəsindən asılılıqda hüdudlarını dövri olaraq dəyişir. Onu dənizlə eni 110-300 metr və uzunluğu 8-10,5 km olan dar boğaz birləşdirir. Körfəzin səviyyəsi Xəzər dənizinin səviyyəsindən daim dəyişkən olaraq 2-6 metr aşağıdır. Belə vəziyyət isə dənizlə göl arasında unikal təmas - dünyada yeganə olan dəniz şəlaləsi yaratmışdır [1, 2, 23]. Xəzər dənizi və onun ətraf zonası təbii resurslar baxımından çox zəngindir. Dənizin özü də tərkrarsız və qiymətsiz olan bioloji resurslarla möhtəşəmdir. Burada yüzdən çox balıq növü 45 mm uzunluqda olan hirkanobus xul balığından tutmuş E.Hacızadə XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 4(124)/2015 96 Yüklə 338,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|