Xülasə Tədqiqatın məqsədi Xəzər hövzəsi regionunun iqtisadi
Yüklə 338,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- E.Hacızadə
XVIII əsrin əvvələrindən başlayaraq Xəzər daha çox rus imperatorluğunun təsir dairəsinə düşməkdə idi. Bundan irəli gələrək Rusiya Xəzərin coğrafi cəhətdən öyrənilməsinə başlamışdı. Bu tədqiqatlar isə əksərən hərbi əməliyyatlarla müşayiət olunurdu. Rus çarı I Pyotr (1672-1725) xəritə tərtib edilməklə məlumat almışdı ki, Amu-Dərya çayı Xəzərə axır və orada qızıl dolu mədənlər vardır. Bundan başqa, Xəzərdən keçməklə bu çay vasitəsi ilə Hindistana yetişmək mümkündür. Bütün bunları öyrənmək və qətiləşdirmək məqsədi ilə o, 1714-cü ildə müvafiq ekspedisiya da təşkil etmişdi. Yerli türkmənlərin məlumatlarından belə nəticəyə gəlinmişdi ki, Amu-Dərya, həqiqətən, əvvəllər Xəzərə qovuşmuş, lakin hazırda o Aral dənizinə tökülməkdədir. I Pyotr bu məlumatlar əsasında elçisinə Xivə və Buxara xanları ilə danışıqlar aparmaqla ticarət və diplomatik münasibətlər qurmaq və həmçinin ticarəti yüngülləşdirmək üçün Amu-Dəryanın yenidən köhnə yatağı üzrə Xəzərə yönəldilməsi imkanlarını araşdırmaq tapşırığı vermişdi. Bu ərəfədə Xəzərin daha dəqiq xəritələrinin hazırlanması üçün çar həm də bölgəyə yeni ekspe- disiyalar göndərmiş və bunların nəticəsi olaraq dənizin müvafiq xəritələri hazırlan- mışdır [10, 11, 23]. Xəzər üzrə daha geniş tədqiqatlar SSRİ dövründə mükəmməl xarakter almışdır. Məşhur rus neft geoloqu İ.M.Qubkin (1871-1939) və başqaları Sovetlər İttifaqının yaranışının ilk onilliyində Xəzərdə neft axtarışları ilə bağlı onun su balansının və dəniz səviyyəsinin dəyişkənliyinin öyrənilməsi üzrə tədqiqatlar yerinə yetirmişlər. Yaşadığımız müasir dövrdə isə Xəzərlə bağlı bütün lazımi əksər cizgilər məlum olmuş və onun kosmik şəkillər vasitəsi ilə dəqiq təsvirləri əldə edilmişdir [6, 15]. Bütün bunları əsas götürərək dəniz və göl fərqliliklər üzrə təhlili qiymətlən - dirmələr əsasında aşağıdakı nəticəvi təyinatları müəyyən etmək olar: I. Dənizlərin yaranışı həmişə təbii və qədimdir, göllər isə süni ola bilər; II. Dənizlər dünya okeanının bir hissəsidir, göllər isə materik sularına aiddir; III. Dənizin quru sərhədləri açıq, göllər isə həmişə quru ərazilərlə məhdudlaşır; IV. Dənizlər ən kiçik istisnalarla bütün dünya göllərindən ölçü baxımından geniş sahəvidirlər; V. Dənizin suyu həmişə şordur, göllər isə nadir hallarda duzlu olmalarına bax- mayaraq mütləq əksəriyyətlə şirin suludurlar. Bütün bunların beş ulduzlu konfiqurasiyada sxematik təqdimatına (Sxem 1) əsasən, müəyyən edilən bu təyinatı Xəzərə şamil etdikdə görərik ki, o iki meyarda (I və V) qəti dəniz təyinatlıdır. İki meyar üzrə (II və III) isə qəti göldür. Bir meyar üzrə isə (IV) - ölçülərin nəhəngliyi baxımından ən iri sahəli və sututumlu nadir göldür. Bütün bu coğrafi əlamətlər üzrə müvafiq ümumiləşdirmələr apardıqda müəyyən etmək olar ki, Xəzərin dəniz və ya göl olması qəti təyinatlı deyildir. Buna görə də, onun status məsələsinə tamlıqla coğrafi meyarlarla deyil, digər aspektlərdən də yanaşılmalıdır.
XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 4(124)/2015 101 4. Xəzərin beynəlxalq-hüquqi statusu problemi 4.1.Tarixi aspekt SSRİ-nin dağılması ilə Xəzərsahili dövlətlərin sayının ikidən beşə yüksəlməsi Xəzərin beynəlxalq-hüquqi statusuna (ingiliscə - The international legal status of
etdi. Belə ki, yaranmış geosiyasi situasiya Xəzərdən istifadədə sahilyanı dövlətlərin hüquqlarının nədən ibarət olması, su səthi, dibi və orada olan təbii ehtiyatlar, bu ehtiyatların ölkələr arasında bölünüb-bölünməməsi və bütün bunların hansı əsasda həyata keçirilməsi kimi çoxsaylı mürəkkəb sualları qarşıya qoydu. Ümumiyyətlə isə bu məsələ tarixin bir çox dönəmlərində ara-sıra özünü biruzə vermişdir. Rus çarı I Pyotrun 1722-1723-cü illərdə “Fars yürüşündə” məsələ daha qabarıq xarakter almışdır. Bundan başlanğıc alaraq Xəzərdən istifadə hüquqi məsələsi bu və ya digər dərəcədə Rusiya ilə İran arasında bağlanmış ikitərəfli müqa - vilələrdə öz əksini tapmışdır. Onun ilkin müddəaları Peterburq (1723), Rəşt (1731), Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə tənzimlənmişdir. Lakin həmin sənədlərdə də hüquqi baxımdan “status” anlayışı olmamışdır. Bu müqavilələrə görə Xəzərdə Rusiyaya böyük imtiyazlar verilir və hərbiləşmə baxımından o tam olaraq çarlığın ixtiyarına keçir. Bütün bunlardan irəli gələrək də Xəzər “rusiyadaxili su hövzəsi” statusu almışdır [10, 11. 21]. Xəzərdəki hüquqlarla bağlı maraqlı xüsusi bir məqam Azərbaycanı iki hissəyə ayıran 1813-cü ilin 12 oktyabr tarixində Rusiya İmperiyası ilə Qacar İran dövləti
XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 4(124)/2015 102 Sxem 1: Dəniz və göl fərqliliklər üzrə təyinatlar arasında imzalanmış bədnam Gülüstan müqaviləsinin şərtləri ilə bağlı olmuşdur. Gülüstan müqaviləsi (ingiliscə - Treaty of Gulistan - Gülüstan Müqaviləsi) imza- landığı yerin adı ilə (Azərbaycan Respublikasının Goranboy rayonunun inzibati ərazi
lıqlarından İrəvan və Naxçıvanı çıxmaq şərtilə yerdə qalan bütün xanlıqlar (Lənkəran, Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şəki) Rusiyaya verilmişdir. Müqa - vilənin şərtlərinə görə, həmçinin Xəzər dənizi ümumən Rusiyanın daxili dənizi hesab edilmişdir. Xəzərə sahiblik məsələsi həmin müqavilənin beşinci maddəsində təsbitini tapmışdır: “Rus ticarət gəmilərinə əvvəlki qayda üzrə Xəzər sahilləri yaxınlığında üzmək və onları yan almaq hüququ verilir; həm də gəmi qəzası zamanı iranlılar tərəfindən dostluq köməyi edilməlidir. İran ticarət gəmilərinə də həmin bu hüquq - əvvəlki qayda üzrə Xəzər dənizində üzmək və Rusiya sahillərinə yan almaq ixtiyarı verilir, burada da gəmi qəzası zamanı, qarşılıqlı surətdə, iranlılara hər cür yardım göstərilməlidir. Hərbi gəmilərə gəldikdə isə, müharibədən əvvəl, habelə sülh vaxtı və həmişə Rusiya hərbi bayrağı Xəzər dənizində tək mövcud olmuşdur. Həmin ehti- ram daxilində, əvvəlki ixtiyar indi də yalnız Rusiya Dövlətinə verilir ki, ondan başqa heç bir Dövlətin hərbi Bayrağı Xəzər dənizində ola bilməz”. Bu bəndin müqavilədə əks olunmasının maraqlı tarixçəsi vardır. Belə ki, bu zaman qalib ruslar Xəzəryanı ölkələrə və Xəzərə tam nəzarət istəyindən irəli gələrək o zamankı İran dövlət başçısı Fətəli şah I Babaxana (1797-1834) Xəzərdə hərbi donanma saxlamaq hüququnun ancaq onlara (ruslara) məxsus olmasını tələbi ilə müraciət etmişlər. Bu tələbə mü- nasibətdə şah baş vəzirə demişdir: “Şor sudur, nə faydası var, ver töksün atasının goruna! (farsca - Abəki-şurəst, çi faidə darəd, vedəh birizəd bəgüri-pədarət). Təxminən bir əsr sonra dahi Azərbaycan şairi Mirzə Ələkbər Sabirin (1862-1911) “Ay alan, məmləkəti-Rey satıram!” satirik şeirində həmin əhvalata işarə olaraq parodiya edilmişdir. Dövlət başçısına yaraşmayan hərəkətin tənqid olunduğu həmin şeirdə “...Babama vermədi əl “abəki-şur”, Deyiləm naxələfü nabəşüur...”. misraları vardır. M.Sabir “ abəki-şur” (şor su) sözü ilə müasiri Məmmədəli şahın sələfi - babası Fətəli şahın Xəzərə münasibətinə işarə etmiş və strateji dövlət məsələlərinə yüngül münasibətin nümunəsi kimi onun nəvəsinin də babasından uzağa getmədiyini göstərmişdir [21]. Xəzərin hüquqi statusuna daha çox diqqət 1921-ci il fevralın 26-da Moskvada imzalanmış Rusiya-İran müqaviləsində verilmişdir. Bu müqavilənin 3-cü mad- dəsində göstərilir: “1881-ci ildə sərhəd komissiyası tərəfindən müəyyən edilmiş sərhəd xəttini hər iki yüksək səviyyədə danışıq aparan tərəflər İran və Rusiya arasında su sərhədi kimi qəbul etməyə razılaşır. Bu sərhəd qorunmalı və toxunul- mazdır”. Həmin müqavilədən irəli gələrək şərti təsbit edilən ayırıcı xətt Astara- Həsənqulu su sərhəddidir. Bununla yanaşı, Xəzərin Sovet-İran dənizi kimi göstərilməsi 1935-ci ildə İran-SSRİ arasında “Ticarət, dənizçilik və məskunlaşma haqqında” və 1940-cı ildə “Ticarət və dənizçilik haqqında” imzalanmış müqa -
XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 4(124)/2015 103 Yüklə 338,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|