Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
407 
rının  artırılmasını,  vaxt  və  hərəkətin  araşdırılmasını  tətbiq  edir.  Əmək 
haqlarının  differensiallaşdırılması  işçilərdən  yüksək  məhsuldarlıqla 
işləməyi  tələb  edirdi.  İşdə  hərəkətlərin  elmi
−
tədqiqatlar  əsasında 
araşdırılması  nəticəsində  işçilərə  hər  əl  hərəkətinin  təsviri,  yüksək 
məhsuldarlığın əldə edilməsi üçün işin optimal yerinə yetirilməsi və hər 
hərəkət  üçün  vaxt  haqqında  göstəriş  verilirdi.  Teylor  öz  qaydalarının 
elmi əsaslara söykəndiyini söyləyirdi. Amma bunun düzgünlüyü bir çox 
ixtisasçılar  tərəfindən  sual  altına  qoyulmuşdur.  Onun  ideyasına  görə, 
əqli əmək fiziki əməkdən ayrılır, müəssisə rəhbərliyi tərəfindən yüksək 
məhsuldarlıq  əldə  etmək  üçün  istehsal  planı  tərtib  edilirdi.  Sexlərdə 
ustalar  yuxarı  səviyyələrdə  hazırlanmış  göstərişlərin  yerlərdə  həyata 
keçirilməsinə  nəzarət  edirdilər.  Teylorun  bu  ideyası  zəif  elmi 
nəzəriyyələrə əsaslansa da, öz dövrü üçün tamamilə yeni bir üsul idi.  
 
Hələ  1894-cü  ildə  alman  psixoloqu  Kraepelin  sənayedə  işçilərin 
yorulması  halını  araşdırmışdır  [2.59].  O,  iş  prosesini  kiçik  hissələrə 
bölmək,  işçi  sürətini  təyin  etmək  və  optimal,  məhsuldar  iş  tempinin 
yenidən  bərpa  olunmasına  imkan  verən  tənəffüsü  təyin  etməyi  təklif 
edir. Teylorun dövründə də Amerikada bu ideyaların həyata keçirilməsi 
istiqamətində  çoxlu  hərəkətlər  mövcud  idi.  Teylorun  istehsalın  elmi 
idarə  olunması  sistemi  Amerikanın  bir  çox  müəssisələrində  tətbiq 
olunmağa  başlamışdır.  1914-cü  ilə  qədər  bütün  sənayedə  çalışan 
işçilərin yalnız 1%-i Teylor nəzəriyyəsinə əsasən işləyirdilər.           
 
Teylor  nəzəriyyəsinin,  ümumilikdə  tətbiqi  çox  çətin  olduğundan 
praktikada  onun  yalnız  bir  hissəsindən  istifadə  olunmuşdur.  Buraya 
vaxt,  hərəkət  normativləri  və  işçilərin  “seçilməsi”  daxil  idi. 
Fabrikantların  çox  hissəsi  Teylorizmin  əksinə  olaraq  fəaliyyət 
göstərirdilər, çünki, onlar müəssisələrin  gələcəyini  kiçik  ekspertlərin və 
menecerlərin  öhdəsinə  verməkdən  qorxurdular.  İşçilər  də  yeni  idarə 
üsulunun  əksinə  çıxış  edirdilər.  Onlar  monoton  işə  və  yeni  istismar 
cəhdlərinə qarşı çıxış edirdilər. Bir çox müəssisələrdə tətillər baş verirdi. 
Hər şeydən əvvəl Avropada Teylorun prinsipləri kəskin tənqid edilirdi.  
Alman  psixoloji  professoru  Huqo  Münsterberq  (alm. Hugo Müns- 

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
408 
 
terberg)  vaxt  və  hərəkət  əvəzinə  məhsuldarlığın  tədqiqini  təklif 
etmişdir. Fransada dağ-mədən mühəndisi Onri Fayol (fran. Henri Fayol) 
sənaye menecmentinin vacibliyini əsas götürürdü.  
 
Bu  dövrdə  amerikalı  sənayeçi 
Henri  Ford  (şəkil  2.116),  ilk  dəfə 
olaraq 
Amerika 
avtomobil 
sənayesində 
istehsalın 
təşkilinin  
yeni  formasını  tətbiq  edir.  Edisonun 
elektrik 
firmasında 
fəaliyyət 
göstərəndən  sonra  o,  1903-cü  ildə 
Detroit 
şəhərində 
Ford 
Motor 
Company  firmasını  yaradır.  1908
−
 
1927-ci illərdə Ford istehsal etdiyi T-
model  avtomobilini  15  milyon  ədəd 
sataraq  böyük  şöhrət  qazanır. Fordun 
firmasında  fəaliyyət  göstərən  istehsal 
münasibətləri Teylor nəzəriyyəsindən 
o  qədər  də  fərqlənmirdi.  Ford  da  işçi–rəhbər  arasında olan  münasibətin 
harmonizə  edilməsini  əsas  götürmüşdür.  Ford  başqa  müəssisələrdən 
fərqli  olaraq,  maksimum  mənfəət  əvəzinə,  avtomobil  sektoru  bazarında 
öz  payının  genişləndirilməsinə  can  atırdı.  İşçi  qüvvəsinin  artıb-
azalmasının  qarşısını  almaq  üçün  Ford  işçiləri  firmaya  daha  sıx 
bağlamağa  çalışırdı.  Bunun  üçün  o,  1914-cü  ildə  işçilərin  gündəlik 
maaşını  2,5  dollardan  5  dollara  qaldırır  [2.59].  Fordun  müəssisəsində 
hökm sürən sosial şərait işçilərin kütləvi şəkildə  oraya axmasına gətirib 
çıxarmışdır.  İşçilər  burada  iş  alandan  sonra  onların  həyatında  ciddi 
dəyişikliyin  olmasını  başa  düşürdülər.  Ford  5  günlük  iş  həftəsi  tətbiq 
edir  və  müəssisədə  qəza  mənbələrini  minimuma  endirməyə  nail  olur. 
Fordun tətbiq etdiyi əməyin təşkilindəki yenilik, avtomobil sənayesində 
axın xəttinin tətbiqi idi (şəkil 2.117).  
Yüksək  əmək  haqqının  olmasına  baxmayaraq  Fordun  firmasında 
axın xəttində istehsal  olunan  hissələr  daha  ucuz  başa  gəlirdi və  buna  
 
 
Şəkil 2.116. Henri Ford 
           (1863-1947).
 

---

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
409 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.117. Ford avtomobilinin istehsalında axın xətti. 
 
görə də, bazarda rəqabətə davamlı idi. 
 
Teylor  və  Fordun  əməyin  təşkili  prinsipləri  arasında  oxşarlıqla 
bərabər,  fərqlər  də  mövcuddur.  Teylor  konseptində  əsasən  geriyə 
layihələndirmə  əsas  götürülürdü.  Onun  təklif  etdiyi  düyün  formalı 
istehsal üsulu XIX əsr üçün səciyyəvi idi. Bu ideya Fordun axın xətti ilə 
əvəz olunur. Ford Teylordan fərqli olaraq işçilər arasında “böyük insan” 
kimi  qəbul  edilirdi.  O,  işin  iqtisadi  tərəfi  ilə  bərabər,  həm  də  sosial  və 
psixoloji tərəfini də düşünürdü.  
 
Avropada  axın  xətti  I  dünya  muharibəsindən  sonra  Opel  və  Sitroen 
avtomobil  firmalarında  tətbiq  olunur.  Almaniyanın  iqtisad  və  sosial 
elmlər  üzrə  alimləri  Fordun  iqtisadi  prinsipini  “ağ  sosializmus” 
adlandıraraq  onu  “qırmızı  sosializmə”  qarşı  qoyurdular.  Buna 
baxmayaraq,  Avropada  Ford  prinsiplərinə  qarşı  da  fikirlər  hökm 
sürməkdə idi. Onlar “amerikanizmi” tənqid edərək, burada yalnız mate- 

---