Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
413 
tətbiq  olunurdu.  ABŞ  və  Avropa  ölkələrində  polad  istehsalı  və  onun 
yarımfabrikat  şəklində  hazırlanması  texnologiyasını  bir  zavodda 
birləşdirməyə  cəhd  edilirdi.  Bu  təmərküzləşdirməyə  parallel  olaraq 
iqtisadi bir proses gedirdi. Zavodların böyüməsi ilə əlaqədar kapitalın da 
böyüməsi  baş  verirdi.  Yaranmış  dəmir  və  polad  monopoliyası 
nəticəsində bu sahə getdikcə böyük siyasi təsir qazanırdı.    
 
Bu proses fasiləsiz yaymanın inkişafı ilə daha da gücləndirilmiş olur. 
Fasiləsiz  yayma  prosesinin  köməyi  ilə  30  m  uzunluğunda  olan  metal 
lövhələri  hazırlamaq  mümkün  idi.  Yayma  maşının  işçi sahəsinin böyük 
olması  nəticəsində  enli  lövhələrin  istehsalı  da  mümkün  idi.  Belə  ki, 
avtomobilin damını bir dəfəyə almaq olurdu.  
 
Metalların  döyülməsində  də  inkişaf  nəzərə  çarpırdı.  Buxarla  işləyən 
çəkiclər  pnevmatik  çəkiclərlə  əvəzolunmağa  başlayır.  Bununla  bərabər 
hidravlik preslərin də tətbiqi genişlənir. 30-cu illərin əvvəlində çəkic və 
preslərin  güçü  1500  MVt-a  çatırdı.  Çəkisi  250t  olan  metal  külçələrin 
emalı  problemsiz  həyata  keçirilirdi.  Döyülən  metal  bloklarını  döymə 
temperaturuna  (1200°)  qədər  qızdırmaq  üçün  induksiya  elektrik 
qızdırıcılardan istifadə edilirdi [2.59].     
 
Ümumiyyətlə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  maşınqayırmada  inkişaf 
tendensiyası  bu  sahədə  məlum  ixtiraların  istehsalat  və  məişətdə  geniş 
tətbiqi  nəticəsində  elektrik  mühərrikləri,  avtomobil,  kənd  təsərrüfatı 
maşınları,  cihazqayırma  və  təyyarəqayırmanın  inkişafında  özünü  daha 
aydın  büruzə  verirdi.  Maşınların  istehsalında  yeni  texnologiyalar 
yaradılıb  tətbiq  edilirdi.  Bunun  üçün  lazım  olan  avadanlıqların 
hazırlanması  daha  təkmilləşdirilmiş  dəqiq  üsullar  tələb  edirdi.  Yeni 
yaradılmış  sahələr  maşınqayırmadan  təkcə  yeni  avadanlıqların 
hazırlanmasını yox, həm  də onların istehsalı üçün yeni texnologiyaların 
işlənib  tətbiq  olunmasını  tələb  edirdi.  Dəzgahqayırmada  elektronikanın 
tətbiqi və bir çox əməliyyatların avtomatlaşdırılması nəticəsində yüksək 
məhsuldarlıq  əldə  edilmişdir.  Maşınqayırmada  avtomatlaşdırılmanın 
əsası  sayılan  elktrotexnika  getdikcə  böyük  əhəmiyyət  kəsb  etməyə 
başlayır.  

---

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
414 
2.8.2.  Elektrik 
enerjisinin 
maşınqayırmada 
istifadəsinin 
genişlənməsi 
 
Ə
srin  20-ci  illərində  elektrik  enerjisinin  istehsalındakı  inkişaf, 
əsasən  iki  istiqamətdə  baş  verirdi.  Birincisi,  cərəyan  istehsal  edən 
maşınların  gücünün  kəskin  şəkildə  artması  ilə  səciyyələnirdi.  İkincisi, 
uzaq  məsafəyə  elektrik  enerjisinin  verilməsində  gərginliyin  və 
məsafənin artırılması ilə bağlı idi. 
 
1900
−
1930-cu  illər  arasında  turbinlərin  inkişafına  nəzər  saldıqda 
görmək  olur  ki,  onların  gücü  texnikanın  inkişafı  nəticəsində  200  dəfə 
artmışdır  [2.59].  Texniki  inkişaf  zamanı  turbinlərin  işləməsinin  əsas 
prinsipləri  olduğu  kimi  qalırdı.  Burada  əsas  dəyişikliyi  tətbiq  olunan 
turbin,  generator  və  elektrik  stansiyalarının  ölçülərinin  böyüməsində 
görmək olurdu.  
 
Güc artımının başqa səbəblərindən biri də, generatorla buxar turbinin 
inteqrasiya  olunmasında  idi.  Dinamonun  rotoru  birbaşa  buxar  turbinin 
valı ilə birləşdirilmişdir. Su ilə işləyən turbinlərdə də eyni təmayül  hiss 
olunurdu. 
 
Elektrotexnika,  termodinamika,  və  metalloqrafiya  kimi  elmi 
sahələrin  inkişafı  sayəsində  elektrik  stansiyalarının  faydalı  iş  əmsalını 
artırmaq mümkün olmuşdur. 1920-ci ildə bu 35 il əvvəlkinə nisbətən iki 
dəfə artaraq 10%-ə çatmışdır. Elektrik enerjisinin belə sürətlə yayılması 
və  həcminin  artmasının  səbəbləri,  əlbəttə  cəmiyyətdə  yaranan,  elektrik 
enerjisinin tətbiq sahələrinin artması ilə bağlı idi. Digər tərəfdən elektrik 
enerjisinin  qiymətinin  aşağı  düşməsi  elektrik  ilə  işləyən  texnikanın 
sürətlə  yayılmasına  gətirib  çıxarmışdır.  Burada  ənənəvi  sənaye  sahələri 
ilə  bərabər  elektrik  enerjisindən  məişətdə  və  kimya  sənayesində, 
metallurgiyada  elektrolit  üsulların  tətbiqi  ilə  elektrik  enerjisinə  tələbat 
daha da artmışdır.    
 
Maşınqayırmada,  XX  əsrin  əvvəllərində  mühəndislər  qarşısında 
duran əsas texniki məsələ, fərdi və ya qrup şəklində ötürmə istiqamətləri 
artıq  öz  həllini  tapmaqda  idi.  Böyük  müəssisələrdə  qrup  şəklində 

---

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
415 
idarəetmə  ötürmələri  artıq  yerli  elektrik  mühərriki  ilə  işləyən 
ötürmələrlə  əvəz  olunmaqda  idi.  Fərdi  işləyən  ötürmə  sistemləri  həm 
iqtisadi,  həm  də  təhlükəsizlik  baxımından  öz  üstünlüyünü  sübut 
etmişdir.  
 
Buna  baxmayaraq,  fərdi  ötürmələrin  inkişafında  bir  sıra  problemlər 
mövcud  idi.  Elektrik  mühərrikləri  birbaşa  işçi  maşının  aparan  valı  ilə 
birləşdirildiyindən  rotorun  dəqiqliyi,  onun  yerinə  yetirdiyi  işin 
keyfiyyətinə  təsir  edirdi.  Ona  görə  də,  rotorların  yüksək  dəqiqlikdə 
hazırlanması və tarazılanmasına ehtiyac var idi.  
 
Digər  tərəfdən,  bir  çox  maşınlarda  dövrlər  sayının  tənzim  olunması 
tələb  olunurdu.  Bunun  üçün  20-ci  illərin  sonunda  fərdi  ötürmələrin 
yaranması  dövründə  hansı  elektrik  mühərrikinin-  dəyişən,  yoxsa  sabit 
cərəyanla  işləyən  mühərrikin  seçilməsi  məsələsi  dururdu.  Dəyişən 
cərəyanla  işləyən  mühərriklər  çox  az  dövrlər  sayına  malik  idilər. 
Hazırlanan mühərriklərdə dövrlər sayı adətən 3000 dövr/dəq qoyulurdu. 
Dövrlər  sayının  azaldılması  üçün  ötürmədən  istifadə  olunurdu. 
Mühərriklərdə  qütblərin  sayı  ilə  dövrlər  sayını  yalnız  böyük  addımlarla 
azaltmaq  mümkün  idi:  3000-1500-750-600-500  dövr/dəq.  20-ci  illərin 
sonunda tənzim olunan dəyişən cərəyan mühərriki məlum deyildi.  
 
Sabit  cərəyan  mühərrikləri  isə  pilləsiz  tənzim  oluna  bilirdi.  Bu 
mühərriklərdə  dövrlər  sayını  xüsusi  dəstəyin  köməyi  ilə  müəyyən 
intervalda pilləsiz dəyişmək mümkün idi. Sabit cərəyan mühərriklərinin 
tətbiqi əməktutumlu idi və işə salınması üçün reostat tələb edirdi. Tərkib 
hissəsində  fırçalar  və  qəbuledicilər  kimi  yeyilən  hissələrin  olması 
onların iş qabiliyyətini tez itirməsinə gətirib çıxarırdı. 1940-cı ildə kiçik 
ölçülü  maşınların  böyük  əksəriyyətində  dəyişən  cərəyan  mühərrikləri 
tətbiq  edilirdi.  Böyük  maşınlarda,  xüsusilə  dəzgahlarda  sabit  cərəyanla 
işləyən  mühərriklərsiz  keçinmək  olmurdu.  Çünki,  dəzgahların  dəyişən 
texnoloji tapşırıqlara uyğunlaşdırılması üçün dövrlər sayını tənzimləmək 
lazım idi. 
 
Ümumiyyətlə, 
mühərriklərin 
birbaşa 
işçi 
maşının 
valına 
birləşdirilməsi  ideyası  heç  də  praktikada  bir  mənalı  qarşılanmamışdır. 

---