Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 510 istehsalı və tətbiqi üzrə ölkədə çalışa biləcək mühəndislərin hazırlanması yolunda önəmli rol oynamışdır. Azərbaycanda 1931-ci ildə “Azərbaycan neft maşınqayırması institutu”nun və 1961-ci ildə “Ümumittifaq neft maşınqayırma elmi-tədqiqat, layihə-texnoloji institutu”nun yaradılması və uzun müddət fəaliyyət göstərməsi yerli mühəndis-ixtisasçıların formalaşmasında və onların bütün ölkədə tanınmasında xüsusi rol oynamışdır. 40-cı illərin əvvəlində Azərbaycan maşınqayırma sənayesi yalnız neft-mədən avadanlıqlarından ibarət olsa da, Böyük Vətən müharibəsindən sonra ölkədə yeni sahələri əhatə edən texniki avadanlıqların hazırlanması üçün zavodlar yaradιlmağa başlayır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, maşınqayırmanın sürətlə inkişafı təkcə Bakıda yox, onun hüdudlarından kənarda da, əhalinin sıx cəmləşdiyi şəhərləri əhatə etməyə başlayır. 1946-cı ildə tikilmiş Bakı elektrik mühərrikləri, 50-ci illərdə inşa olunmuş Sumqayıt boruyayma, Mingəçevir yol maşınları, Xankəndi elektrotexniki qurğuları, Naxçıvan elektrotexniki qurğuları, Ağdam dəzgahqayırma, Gəncə dəzgahqayırma və avtomobil zavodlarını buna misal göstərmək olar. Altmışıncı illərdə ittifaq üzrə neft-mədən avadanlığı və alətləri istehsal edən 31 zavoddan 17-ni özündə cəmləməklə Bakı aparıcı rol oynayırdı. Bu zavodlarda istehsal olunan avadanlıqların istehsalının texnoloji təminatı Bakıda yerləşmiş institutlarda təhsil almış yerli mühəndislər tərəfindən yerinə yetirilirdi. Azərbaycanda istehsal olunan neft-mədən avadanlıqları SSRi-dən başqa, dünyanın 37-i ölkəsinə ixrac olunurdu [3.32]. Neft maşınqayırmasının sonrakı inkişafı, 70-ci illərdə zavodların irimiqyaslı yenidənqurulması, müasir dəzgahlarla təmin olunması və genişləndirilməsi ilə səciyyələnir. Bu yeniləşmə ərəfəsində Bakı kondisioner, Azərbaycan elektrik-istilik qurğuları, Bakı dəzgahqayırma zavodları tikilib istismara verilir. 1980-ci illərdə respublikada istehsal olunan maşınqayırma avadanlıqlarının 70% -i İttifaq tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilmiş- Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 511 dir. Məhsulları bir çox hallarda 2...3 min km uzaqlıqda yerləşmiş istehlakçılara daşımaq tələb olunurdu. İttifaq daxilində inteqrasiya siyasətinin tərkib hissəsi olan bu əməliyyat Azərbaycan istehsalçılarını sərbəst fəaliyyət göstərmək imkanlarından məhrum edirdi. Keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Sovetlər ölkəsinin dağılması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan maşınqayıranları ilə istehlakçılar arasında olan əlaqə tədricən zəifləmiş və əsrin sonuna yaxın kəskin azalmışdır. Azərbaycan sənayesində, əvvəllər aparıcı sahələrdən olan neft maşınqayırması sahəsi öz rolunu enerji kompleksinə vermişdir. Azərbaycanda XX əsrin sonunda baş verən neft bumu yerli maşınqayırma sənayesinin inkişafından yan keçmişdir. Azərbaycanda neft hasilatı ilə məşğul olan xarici şirkətlərin tətbiq etdikləri neft avadanlıqlarını xaricdən gətirmələri yerli sənayeyə mənfi təsir etmişdir. 1990 − 97-ci illərdə böhran vəziyyətində olan Azərbaycan sənayesində, maşınqayırma məhsullarının payı cədvəl 3.2-də göstərilmişdir. Buradan tənəzzülün səviyyəsi aydın görünür. XXI əsrin əvvəlindən başlayaraq respublikada maşınqayırma sənayesində müəyyən dirçəliş hiss olunur. Maşınqayırma müəssisələri özlərini yerli tələbləri ödəmək üçün yenidən təşkil etmiş və keçmiş əlaqələri bərpa etməyə çəhd göstərmişlər. Azərbaycanda yaranmış neft sənayesinin genişlənməsi maşınqayırma sənayesində çalışabiləcək mühəndislər ordusunun yaradılmasına təkan vermişdır. Respublika ali texniki məktəblərində hazırlanmış mühəndislər təkcə ölkə daxilində yox, həm də keçmiş Sovetlər ölkəsinin bir çox ərazilərində fəaliyyət göstərmişlər. Hal-hazırda yerli mütəxəssislər əsasən daxili bazara üz tuturlar. Azərbaycan maşınqayırma sahəsinin xarici ölkələrlə əlaqəsi zəifləsə də, azərbaycanlı mühəndislərə bir çox xarici ölkələrdə rast gəlmək olar. Maşınqayırma mühəndisləri ölkə daxilində ilk dəfə olaraq 1920-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Politexnik İnstitutunda hazırlanmışdır. Sonradan Azərbaycan Sənaye İnstitutu adlanan bu ali məktəbin mexanika fakültəsində neft maşınqayırması, neftayırma müəssisələri, Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 512 neftçıxarma işləri və qazma avadanlığı istehsalının texnoloji təminatı üçün mühəndislər hazırlanmağa başlanmışdır. 1932-ci ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutunda “Metalların soyuq emalı” kafedrası yaradılır və onun rəhbərliyi F.Yaroşevskiyə həvalə olunur. 1942-ci ildən bu kafedra “Maşınqayırma texnologiyası” adlanır. 1950-ci ilin dekabr ayında mexanika, dəmiryol nəqliyyatı və tikinti fakültələrinin bazasında Azərbaycan Politexnik İnstitutu yaradılır. Dos., t.e.n. F.Yaroşevski, dos., t.e.n. Semyanin və t.e.n. Sultanovdan ibarət müəllim tərkibinə malik olan “Maşınqayırma texnologiyası” kafedrası artıq ixtisas kafedrasına çevrilmiş və bu ixtisas üzrə mühəndislər hazırlamağa başlamışdır. 1950-ci ildə bu ixtisas üzrə müxtəlif kurslarda 123 tələbə təhsil alırdı. “Maşınqayırma texnologiyası” ixtisası üzrə son 50 ildə hazırlanmış mütəxəssislərin sayı şəkil 3.43-də verilmişdir. Buradan göründüyü kimi, 60 − 80-ci illər arasında mühəndis hazırlığı bu sahəyə artan tələbatla bağlı olaraq sürətlə artmış və 90-cı illərdə başlayan böhrandan sonra aşağı düşmüşdür. 1951 − 96-cı illərdə Azərbaycanda bu ixtisas üzrə 15527 tələbə təhsil almışdır [3.30]. “Maşınqayırma texnoloğiyası” kafedrasında aparılan çoxsahəli elmi- tədqiqat işləri yeni kafedraların yaradılması üçün zəmin yaratmışdır. Yeni mühəndis hazırlığına yönəldilmiş bu kafedraların siyahısı cədvəl 3.2-də verilmişdir. Yeni kafedraların yaranması maşınqayırma ixtisası üçün maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, mütərəqqi fənlərin tətbiqi və elmi-pedaqoji kadrların hazırlığı üçün əlverişli şərait yaratmışdır. 1950-ci ildən 1970-ci ilə qədər bu sahədə 14 nəfər texnika elmləri namizədi, sonrakı 30 ildə 55 nəfər texnika elmləri namizədi və 10 nəfər texnika elmləri doktoru yetişmişdır. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda çoxpilləli təhsil sisteminə keçidlə əlaqədar olaraq “Maşınqayırma və material emalı” istiqaməti üzrə bakalavr hazırlığına başlanmışdır. 1997-ci ildən etibarən isə Azərbaycan Texniki Universitetində magistratura açılmış və bu ixtisas üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilmişdir. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|