Yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi t a r I x I n d ə N

ki,  İbrahim xəlil  xan  ona  böyük  miqdarda  pul  və  qiymətli 

hədiyyələr  göndərib.  Səfərli  bəy  şah  qoşunları  ilə  birlikdə 

Şuşaya  daxil  olduqdan  sonra  M .P.V aqif ona  dörd  dəfə  ar- 

tıq  hədiyyə  verib,  A ğa M əhəmməd  şahı  öldürməsini  xahiş 

etınişdir.

T.K öçərli  hesab  edir  ki,  həm  İbrahimxəlil  xan.  həm 

də  V a q if  bu  tədbirə  əl  ata  bilərdilər  (T.Mustafazadə. 

"Q arabağ x a n lığ f’ 2010,  səhT76).

B ununla  əlaqədar rus tarixçisi R.Q.Butkonun şah  Qa- 

carın  A zərbaycan xanlarınm  gizli  məsləhəti  ilə öldürülmə- 

si  kim i  qeydləri  bizdə  bir daha Ağa Məhəmməd  şahın  qət- 

linin  əvvəlcədən planlaşdırılması haqqında fıkir yaradır.

Əhm əd  bəy  Cavanşir özünün “Qarabağ xanhğınm ta- 

rixi"nə  dair  əsərində  yazırdı:  “İbrahimxəlil  xanm  Car- 

B alakəndə  olm asm dan  istifadə  edən  Məhəmməd  bəy 

Q arabağ  xanlığm da  hakimiyyəti  ə b   keçirmək  qərarma 

gəldi.  O,  öz  hakim iyyətini  möhkəmləndirmək  üçün  İbra- 

him xəlil  xana  sadiq  olaıı  adamları  məhv  etməyə  başladı. 

Q ətlə  yetirilənlər  arasında  Molla Pənah  V aqif və  onun  oğ- 

lu  da  var  idi.  H əsən  bəy  İxtanm  və  başqa  yazarlarııı  mə- 

lum atına  görə  İbrahim xəlil  xanın  vəziri  Molla  Pənah  Va- 

q if A ğa  M əhəm m əd  şahın  ölümü  ilə  əiaqədar İbrahimxəlil 

xanı  təbrik  edir,  ona  göz  aydınlığı  verməklə  “Qarabağın 

hökm darhğı  sənı  g ö z lə y ir’ -  deyib onu tezliklə Şuşaya qa- 

N

 itm ağa  çağırdı.  D eyilənə  görə  məktub  Məhəmməd  bəyin 

əlinə  keçm iş,  onun  əm ri  ilə Molla Pənah V aqif və oğlu  Əli 

bəy  öldürülm üşdür” .  (Y enə orada.  Bakı 2010.  səh.  177).

46

Əhməd  bəy  Cavanşir  bu  rnəsələ  ilə  bağlı  yazırdı  ki,  -  

Fətəli  şah  Qacardan  əm r  alan İbrahimxəlil  xan  öz  xanlığına 

qayıtdı. Fətəli şah Ağa Məhəmməd şahın cənazəsim və onun 

ölümündə iştirak edən Məhəmməd bəyi  İrana -  onun yanına 

göndərməyi tələb etdi.  İbrahim xan Məhəmməd bəylə müna- 

sibətləri  dinc  yolla  qaydaya  salmaq  fıkrində  idi.  Lakin 

əmisinin  fıkirlərinə  həmişə  şübhə  ilə  yanaşan  Məhəmməd 

bəy  onun  məsləhətlərinə  baxmayaraq,  qorxuya  düşərək 

əw əlcə  şəkili  Məhəmməd  Həsən  xamn  yamna  getdi.  Bir 

qədər  sonra  xan  onu  Məhəmməd  xanla  qanlı  düşmən  olan 

Şamaxıh  Mustafa  xana  təhvil  verdi.  Mustafa  xan  öz  düş- 

mənlərindən intiqam alaraq onu edam etdirdi.

47

---

4. 

BİRİNCİ RUS-İRAN MÜHARİBƏSİ 

QARABAĞIN VƏ ŞUŞANIN YENİDƏN İŞĞALI

İran  şahı  Ağaməhəmməd  şah  Qacarın  Qarabağı  və 

onun  m ərkəzi  gözəl  Şuşanı  İran  İmperiyasının  tərkibinə 

qatmaq  planı  iflasa  uğradığından  bir  qədər  sonra,  yəni 

X IX   əsrin  əw əllərin d ən   başlayaraq  Azərbaycanda  daxili 

və  beynəlxalq  vəziyyət  daha  da  mürəkkobləşmişdi.  Ölkə- 

də  feodal  pərakəndəliyi  davam  edir,  hər-mərclik  hökm 

siirürdü.  B ütün  bunlar,  bu zəngin  ölkəni  ələ  keçirməyə  ça- 

lışan,  olduqca  q ü w ə tli  qonşuların  işğalçdıq planlarmı  get- 

dikcə  gücləndirirdi.  Bir  tərəfdən  İran  və  Türkiyə,  digər 

tərəfdən  isə  R usiya  Cənubi  Qafqaz,  o  cümlədən  Azərbay- 

canda  hökm üranlığa  can  atırdı.  Bu  baxımdan  da  Cənubi 

Q afqaza  qoşun  yeridən  Rusiya  1801-ci  ildə  Şərqi  Gürcüs- 

tan la  birlikdə  Borçalı,  Qazax  və  Şəmşəddil  sultanhqlarmı 

da  qəsb  etdi.  Bununla  da Azərbaycan  torpaqlarınm  işğalı- 

n a   başlanıldı.  1803-cü  ildə  tarixdə  “Qanlı  general”  kimi 

tanm an  Sisianovun  göstərişi  ilə  çar  qoşunları  Car-Bala- 

kən,  Şəmkiri tutdu.  1804-cü  ildə bir aylıq gərgin döyüşdən 

sonra Cavad xanm  başçılıq etdiyi  Gəncə xanlığı ışğal  edil- 

di.  Ram azan  bayramı  günündən  -  yanvarın  3-dən  başla- 

yaraq  ruslar  Gəncədə  vəhşiliklər  və  geniş  dağıntılar  törət- 

dilər.  Cavad  xan  və  oğlu həlak oldu.  Gəncənin  adı  dəyişdi- 

rilərək  Yelizavetpol  adlandırıldı.  Bu vəziyyətlə  barışmayan 

İran  və  Türk  dövlətləri  çar  Rusiyasma  qarşı  hərbi  əmə- 

liyyata  başaldılar.  Gəncənin  işğalmdan  bir  qədər  sonra

48

Sisianov  Qarabağ,  Şəki  və  Şirvan  hakimlərinə  təziq  gös- 

tərərək  onları  Rusiyanm   himayəsini  qəbul  etməyi  məcbur 

etdirdi.  B ütün  bunlar  xanları,  xüsusən  Qarabağ  xanını 

təşvişə  salm ışdır.  Sisianovun  Xarici  İşlər  Nazirliyinə  yaz- 

dığı  bir  m əktubda  deyilirdi:  “İran  qoşunlarınm  hərəkətin- 

dən  qorxuya düşən  İbrahimxəlil xan öz nümayəndəsini ya- 

mmıza  göndərərək,  bizə  itaət etmək  istəyini  bildirir.  Mənə 

elə  gəlir  ki,  onu  buna  qorxu vadar  etmişdir”.  İbrahimxəlil 

xanm  general  Sisianovla  apardığı  damşıqlarm  gedişində 

Qarabağ  xanlığımm  Rusiyanm  hakimiyyəti  altına keçməsi 

haqqında  m üqavilə  layihəsi  işlənib  hazırlanırdı.  Bütün 

bunlar  Fətəli  şahı  daha  çox  narahat  edirdi.  0 ,  m üxtəlif 

yollarla  İbrahim  xam  Rusiyanm  asıhlığına  düşməkdən 

çəkindirməyə çalışırdı.

Bu  dövrdə  Qarabağ xanlığmda  daxili,  siyasi  vəziyyət 

və  Qacar sarayınm  intriqaları haqqında m əşhur tarixçi  M ır 

Mehdi  Xəzani  yazır  ki,  İbrahim  xanın  Rusiyaya  itaət  et- 

məsinin  səbəblərindən  biri  bu  idi  ki,  Ağa  M əhəmməd  şa- 

hın  basqınlarından  sonra  Qarabağ  dağılmış  və  qarət  olun- 

muş  vəziyyətdə  idi.  Üstəlik  xanın  özü  qocalmışdı.  Övlad 

və oğlanları gələcəkdə hakimiyyət üstündə bir-biri ilə əda- 

vətə  başlamışlar.  Bundan  xəbər  tutan  Fətəli  şah  xanı  və 

oğlanlarını  İrana  onun  hüzuruna  gəlmələrini  məsləhət  bil- 

di.  İbrahimxəlil xan  əvvəlcə şahm təklifini  qəbul  etmək  is- 

tədi.  Lakin  hasil  olmasını  görmədikdə  şah  onun  sarayında 

qulluq edən İbrahim xanın oğlu Əbülfət xanm başçılığı  ilə 

5  min  nəfərlik  bir  ordunu  Qarabağa  göndərməyi  qərara

49

---