Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 108 romanında təzahür edən, otuzuncu illərin əvvəllərində İ.Stalinin göstərişi ilə sovet ədəbiyyatının marksist nəzəri konsepsiyası kimi qəbul edilən sosialist realizmi demək olar ki, elə Stalinin ölümü ilə də öldü. Yəni əllinci illərin axırlarından ta ki sovet quruluşu çökənə qədər – səksəninci illərin sonuna qədər olan müddətdə sosialist realizminin yalnız adı qalmışdı və ədəbiyyatşünaslıqda sanki bir inersiya ilə yaşayırdı, tələblərində və ölçülərində qeyri-müəyyənlik özünü göstərirdi və bədii yaradıcılıqda modernizmlə, hətta bəlkə postmodernizmlə olan sərhədlərin dağılması fərqində belə deyildi. Açıq-aşkar yazılmasa da, ədəbi düşüncədə belə fikirlər formalaşırdı ki, R.Rzanın 60-cı illərdən başlanan yaradıcılığı, “Dəli Kür” (İ.Şıxlı), “Qarlı aşırım” (F.Kərimzadə) “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” (Anar) romanları, B.Vahabzadə, M.Araz, X.Rza poeziyası, S.Əhmədov, Ə.Əylisli, Y.Səmədoğlu, Elçin, İ.Məlikzadə nəsri, altmış-yetmişinci illərdə ədəbiyyata gələn gənc nəslin digər nümayəndələrinin yaradıcılığı sosialist realizminin fövqündədir. Həmin ədəbi nümunələrdə təkcə ekzistensializm və psixologizmi deyil, modernizmin digər elementlərini də axtarıb göstərmək olar. Xatırladaq ki, özünü ümumən hər hansı bir insan kimi bütöv şəxsiyyət sayan modernist sənətkar, yaradıcı olaraq elə şeylərə cəhd edir ki, ____________Milli Kitabxana____________ 109 seçdiyi üslubun təkrarsızlıq və yeganəliyini göstərə bilsin. Modernist roman bəzən tarixi və psixoloji realizm səviyyəsinə də qalxa bilər. Modernist sənətkar hər yerdə vəhdət axtarır. Modernist sənətkar dərinlik axtarışlarına cəlb olunur. Modernizm böyük bir məqsədə – sənətkar və əsərin vəhdətinə can atır, həqiqət axtarır, sənətkarın missiyasını çox ciddi qəbul edir, buna görə sənətin avtonomiyasına israr edir. Modernizm bədii əsərin daxili vəhdəti və bütövlüyünün mövcudluğunu tələb edir, onun hissələrinin bir-biri ilə birləşərək vahid bir tamı yaratmasına böyük diqqət verirdi. Onlar sənətə zamanın fövqündə duran bir şey kimi baxır və sənət əsərinin daimi dəyərlərini yüksək qiymətləndirirdilər. Müvafiq olaraq, modernist tənqid sənət əsərini istisnasız olaraq daxili struktur mövqeyindən çözürdü. Sənətin vahid bir orqanizm olması fikri təkcə ənənəvi estetikada yox, modernizmdə də hökm sürürdü. Belə hesab olunurdu ki, yeni sənət uzun inkişaf tarixi boyu əldə olunanların birbaşa varisi, inkişafı və davamıdır. Hər konkret janrın inkişafı öz başlanğıcını tarix boyu mövcud olan ənənələrdən götürür və əvvəlki nailiyyətlərlə qırılmaz surətdə bağlı olur... Tədqiqatımızın predmeti olmadığı üçün altmışıncı illərdən başlayan Azərbaycan ədəbiyyatında modernizmi axtarmaq və ____________Milli Kitabxana____________ 110 təhlil etmək fikrində deyilik. Lakin 1930-1950-ci illər ədəbiyyatında da sosialist realizmi ilə səsləşməyən məqamların olduğunun fərqində varıq. Metodun təşəkkülə başladığı dövrün bir sıra bədii nümunələrinin və yazıçılarının bu çevrəyə salınması cəhdləri isə tamamilə anlaşılmazdır. M.Qorkinin “Ana” romanından sonra yazdığı “Foma Qordeyev”, “Artomonovların işi”, “Klim Samginin həyatı”, M.Şoloxovun “Sakit Don”, A.Tolstoyun “Əzablı yollarla” romanlarının, Azərbaycan ədəbiyyatında 20-30-cu illər C.Məmmədquluzadəsinin, H.Cavidin, Y.V.Çəmənzəminlisinin sosializm reazlizminə nə aidiyyatı var? Sosialist realizmi XX əsrdə qapalı, totalitar cəmiyyət sənətinin yaradıcılıq metodu olaraq ortaya çıxmışdı. Modernizm və postmodernizm isə açıq cəmiyyət sənətinin üslublarıdır. Ötən əsrin ortalarından etibarən meydana çıxan postmodernizm modernizmin həm davamı, həm də inkarını göstərən bədii cərəyan hesab olunur. Açıq cəmiyyət ədəbiyyatı kimi, postmodernizmin çoxlu fərqli xüsusiyyətləri içərisində plüralizm diqqəti cəlb edir. Yalnız postmodernizm ən yüksək səviyyəli və öz-özlüyündə az qala məqsədə çevrilmiş bir plüralizm nümunəsi göstərir. Plüralizm fərqli bədii metodların ____________Milli Kitabxana____________ 111 birgə mövcudluğunu tələb edir. O, realizmi də istisna etmir, amma realizm deyərkən XIX əsrin tənqidi realzimindən daha çox, bədii yaradıcılığın xalis zahiri realist manerasını nəzərdə tutur. Postmodernist sənət vahid üslub yox, müxtəlif üslubların qarışığı kimi meydana çıxır. Plüralist cəmiyyətdə (çağdaş cəmiyyət məhz belədir) üslubi çoxluqlar yanaşı mövcud olmalıdır. Onlar bərabərdir, biri digərindən üstün deyil. Üslubi rəngarənglik həm də tarixin dərkinə öz möhürünü vurur. Postmodernist sənət əsərinin uğuru çox vaxt sənətkarın cəsarəti, daha dəqiq desək, qabalığı ilə, onun publikanı sadəcə təəccübləndirmək yox, həm də şoka salması ilə müəyyənləşir. Performans sənətinin inkişafı postmodernizmin ən parlaq xüsusiyyətlərindəndir. Postmodernizm bir çox məsələlərdə modernizmdən fərqli, ona zidd olan yeni üslubun meydana çıxmasının göstəricisidir. Amma postmodernizmin sənətdəki tarixi qısa olduğu üçün onun perspektivləri haqqında müəyyən bir qənaəti irəli sürmək olmaz. Bu cərəyanların özəlliklərinə müraciət etməklə, belə bir fikri təsbit edirik ki, paralel, amma prinsipcə fərqli sivilizasiyalarda sənət tamamilə müxtəlif üslublarda inkişaf edə bilər. Belə ki, XX əsrdə sosializm realizmi ilə yanaşı mövcud Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|