Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Qurd qiyamətdə ulayana kimi, ğözlə ki, nə var, mən hələ Şehlidə başıaşağı xəcalət gəzim ki, haçan divan dəftərxanası yolunda qan tökəcəyəm”
____________Milli Kitabxana____________ 142 idi. 1918-ci ilin mayından 1920-ci ilin aprelinədək fəaliyyətdə olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti isə inqilab yolu ilə deyil, çevriliş yolu ilə yıxıldı. Məlumdur ki, XI Qızıl ordu Azərbaycana hücum etdi və Bakı işğal olundu. Beləliklə, hansı inqilabdan söhbət etmək olar? Yaxud, “vətəndaş müharibəsi” deyilən məsələ. Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi olmamışdır. Yerlərdə milli hökümətin yıxılmasına, Azərbaycanın bolşevik qoşunları tərəfindən işğalına qarşı etiraz hərəkatları, üsyanlar, toqquşmalar baş vermişdir. Gəncə üsyanı, Qarabağda, Zaqatalada, Şəkidə, Şəmkirdə, Naxçıvanda və s. bölğələrdə ciddi müqavimət hadisələri bu qəbildəndir. Lakin bu, vətəndaş müharibəsi deyildi, əhalinin, azərbaycanlıların işğalçı qırmızı orduya, bolşevizmə qarşı mübarizəsi idi. Elə inqilab mövzusunda yazılan romanlarımızda da, müəlliflərin bütün ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq, inqilabın “Azərbaycan hadisəsi” olmadığını görmək mümkündür. Yəni, nə qədər ki, söhbət həyatın müxtəlif hadisələrinin, müxtəlif insan münasibətlərinin bədii ifadəsi ətrafındadır – oxucu üçün maraqlıdır və inandırıcıdır. Inqilab məsələləri, inqilabçıların hərəkətləri, fəaliyyəti ilə bağlı məqamlarda isə bədii-estetik təsir sanki öz qüvvəsini itirir, oxucunu bunların nə qədər ____________Milli Kitabxana____________ 143 inandırıcı olub-olmaması da heç maraqlandırmır və süjet xəttində izlədiyi digər məqamlara tezliklə keçidi gözləyir. Bu məsələnin müasir ədəbiyyatşunaslıqda şərhi ilə bağlı bir misal: “Şamo”, “Dirilən adam”, “Dünya qopur”, “Tərlan”, “Qəhrəman” kimi romanlarda Azərbaycan kəndinin varlığı, real mənzərələri, həyat və məişəti konkret bədii ifadəsini tapdığı halda, burada gedən inqilabi iş, inqilabi fəaliyyət, “sosialist inqilabçılığı” son dərəcə mucərrəd, yayğın səviyyədə - məhz “iş” kimi, tədbir kimi təsvir edilir (32, 133). Inqilabçı obrazlar isə bu əsərlərin bədii siqlətini artırmır, poetikasını zənginləşdirmir. Şamonun (“Şamo”), Mərdanın (“Bir gəncin manifesti”), Qədirin (“Dirilən adam”), Veysin (“Dünya qopur”), Arazın (“Araz”), Bayramın (“Səhər”) inqilabçılığı heç də inqilabı bir sosial-nəzəri kateqoriya kimi anlayıb daxilən məslək mübarizəsi kimi qəbul etmələri ilə deyil, kortəbiiliklə, yaxud kasıbçılıqdan xilas olmaq səyləri ilə, yaxud da şəxsi motivlərlə, kimlərlərsə haqq-hesabı çürütmək “istəyi” ilə şərtlənir. Və suallar yaranır: özlərindən başqa kimə və nəyə lazımdı bu “inqilabçılıq”? Onlar niyə min illərlə insanın mənəviyyatında formalaşan instiktlərlə yaşamırlar? Niyə Qədir bir fərd kimi öz halal arvadını, həyatı bahasına olsa da, xilas etmək qüdrətində deyil? Niyə Şamo uzaq Şehli kəndində qoyub ____________Milli Kitabxana____________ 144 getdiyi kasıb atasının, bacısı Gülsənəmin başına gələn müsibətləri, nişanlısı Qəmərin onun “daş qoyduğu yerə baş qoymağa” çoxdan hazır olduğunu bildiyi halda neçə illər bir oğul və qardaş kimi onların dadına yetmir, yalnız inqilabi hərəkata qoşulmaq yolarını axtarmaq və həmin hərəkatla kəndinə qayıdıb məsələni həll etmək istəyi ilə yaşayır? Hətta Şamonun dostu, çılğın təbiətli Fərzalı da dözməyib deyir: “Qurd qiyamətdə ulayana kimi, ğözlə ki, nə var, mən hələ Şehlidə başıaşağı xəcalət gəzim ki, haçan divan dəftərxanası yolunda qan tökəcəyəm?” (88, 608) “Şamo” romanı sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının diqqətçəkən nümunələrindən hesab olunur. Roman-epopeya hesab olunan bu irihəcmli əsərdə xalqın, müxtəlif qrupların həyatı epik genişliklə və realist qələmlə təsvir olunmuşdur. Romanda Azərbaycan kəndinin oyanması, təşəkkülü, yeni həyat uğrunda mübarizə, xalq güzaranının rəngarəng sahələri, məişəti, adət-ənənəsi, etnoqrafik xüsusiyyətləri, müxtəlif təbəqələrin psixologiyası geniş, canlı və koloritli bədii ifadəsini tapmışdır. Romanın bütün ruhu xalq həyatı, xalq psixologiyası üzərində köklənmişdir. ____________Milli Kitabxana____________ 145 Bununla belə, “Şamo” romanında sinfiliyin milliliyi üstələdiyini, dövrün ideoloji təsirinin aşkar göründüyünü inkar edə bilmərik. Əsərin 1930-cu illərdə yazılan və sonralar müəllifin üzərində işləyib təkmilləşdirdiyi birinci cildi daha təbii və canlı, daha millidir. Sovet dövrü ədəbiyyatşunaslığı “Şamo” romanda sovet ədəbiyyatının ümumi estetik prinsiplərinin – inqilabın və xalqın qüdrətininin genişliyi ilə təsvir olunmasını razılıqla qeyd edirdi. Yazırdılar ki, belə əsərlərin müsbət qəhrəmanlarını əsas bir ideya düşündürür: inqilab! Bunların hamısı çalışır ki, Leninin ideyalarını ləyaqətlə həyata keçirsinlər... Müxtəlif ideyaların, dünyagörüşlərin, baxışların çarpışdığı şəraitdə surətin inqilabi əqidəyə yiyələnməsi ciddi məsələ hesab edilirdi. Vurğulanırdı ki, belələri ən yüksək estetik zövqü də inqilabdan alırdılar və bu, tamamilə yeni keyfiyyətdir. “Şamo”nun roman-epopeya səviyyəsinə qalxması onun ensiklopedik xarakter daşımasına gətirib çıxarır. Realizmin yetkinliyi, insan və cəmiyyət haqqında dolğun təsəvvür yaratması ilə roman ictimai-siyasi, əxlaqi görüşləri, baxışları, psixologiya və əqidələri, manafeləri rəngarəng insan xarakterlərinin simasında əks etdirir və bütün bunların nəticəsində əsər dövrün ensiklopediyası səviyyəsinə qalxır. Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|