Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 138 ilk romanlarımızda – M.S.Ordubadinin “Gizli Bakı”sında və “Döyüşən şəhər”ində, M.Hüseynin “Daşqın”ında, Əbülhəsənin “Yoxuşlar”ında görə bilərik. Lakin bu əsərlərdə ayrı-ayrı həyat lövhələri bədii əksini tapsa da, obrazlar, xüsusilə əsas qəhrəmanların obrazları natamam idi. Inqilabi mövzularda yazılan əsərlərin qəhrəmanları kommunistlər, komsomolçular olmuşlar və təbii ki, bu obrazlar kommunist ideologiyasını təcəssüm etmişlər. Ideoloji doktrina belə idi: “qəhrəman mütləq daxili, insani ziddiyyətlərdən azad “müsbət” insan tipi olmalı idi. Mənfilər mütləq rəzil, antipod, cəmiyyətdə yad və yabançı ünsür kimi təsvir edilməli idi. Konflikt öz gərginliyi ilə seçilməli idi. Sovet cəmiyyəti, mövcud varlıq tənqid atəşinə tutulmamalı idi, sovet həyat tərzi işıqlı, nikbin və gələcək nəsillərə örnək olsun deyə, parlaq təsvir olunmalı idi” (117, 28-29). Bədii əsərlərdə müsbət qəhrəmanlardan tələblər sosialist realizmi konsepsiyası əsasında müəyyənləşmişdi: sovet adamının ictimai fəallığı, mübariz keyfiyyətləri, yüksək beynəlmiləlçiliyi, kommunizm ideallarına sədaqəti, kollektivə dərin məhəbbəti.... Sovet dövrü tənqidçiləri bədii əsərlərdə inqilabın əsl mahiyyətinin realist planda, inandırıcılıqla necə açılıb təhlil ____________Milli Kitabxana____________ 139 edilməsinə, qəhrəman obrazlarının yuxarıda göstərdiyimiz vəziyyətlər daxilində necə yaradılmasına üstün diqqət yetirirdilər. Ədəbi tənqid romanlarda monumental insan surətləri yaradılmasını tələb edirdi. Obrazların mükəmməlliyini monumentallıqda görürdülər. Düzdür, roman janrının inkişafında psixologizm və sentimentalizmin də mühüm rol oynadığı qeyd edilirdi. Bununla belə, yeni romanların əksəriyyətində hadisə, bəzən də hadisəçilik üstün yer tuturdu. S.Rəhimov, Əbülhəsən, M.Cəlal romanlarında hadisə ilə bərabər psixoloji təhlilə də yer verirdilər və bu, ədəbi tənqid tərəfindən əsasən təqdir olunurdu. Hadisə və əhvalatlar güclü olan romanlarımızda isə psixoloji hisslərin, intim duyğuların sıxışdırılması nöqsan hesab edilsə də, bu, həmin dövr bədii yaradıcılığına ideoloji yanaşma daxilində tənqid edilirdi. Məsələn: “Bu nöqsan bir tərəfdən istedadın zəifliyi əlaməti idisə, digər tərəfdən inqilabın qüdrətini əks etdirmək üçün ədəbi təcrübənin nisbətən azlığından irəli gəlirdi”. (50, 145). Təbii ki, ədəbiyyatdan, o cümlədən romanlardan mövzü və ideya baxımından nə tələb olunurdusa, onun qəhrəmanı da məhz bu meyara uyğun gəlməliydi. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeni ədəbi nəsil də yeni siyasi-ideoloji ab-havada formalaşmışdı və onların əhval- ____________Milli Kitabxana____________ 140 ruhiyyəsi bu ab-havaya uyğun idi: bütün yeni gələn nəsillər kimi onlar da köhnəni dağıtmaq, yenini yaratmaq həvəsində idilər və bu, bədii yaradıcılığın ideya-məzmun və bədii-estetik istiqamətlərində təzahir edirdi. Bütün səylərə baxmayaraq, otuzuncu illərin romanlarında inqilabçıların, sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə aparanların obrazları mükəmməl və bitkin olmadı, bədii nümunə səviyyəsinə yüksəlmədi, oxucu şüurunda lazımi iz buraxmadı, düşüncələrdə sevimli və ideal qəhrəman kimi yaşamadı (məsələn, Voyniçin Ovodu, lap elə N.Ostrovskinin Pavel Korçagini kimi). Hər şeydən əvvəl isə, bu “inqilabçı” obrazlar “milli tip kimi dərk oluna”(32, 133) bilmədilər. Buradan bir çox suallar ortaya çıxır: ümumiyyətlə azərbaycanlıların bolşevik inqilabi hərəkatında rolu və yeri necə görünür? 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanda hakimiyyəti bolşeviklər inqilab yolu iləmi əldə etmişdilər? Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi olmuşdumu, yaxud, baş verənlər “vətəndaş müharibəsi” idimi? Çağdaş tarixi-sosioloji araşdırmalar bu suallarla bağlı bir çox məqamlara aydınlıq gətirmişdir. Düşünürük ki, ötən əsrin əvvəllərində azərbaycanlı mentaliteti ilə “bolşevik inqilabçılığı”, “marksist dünyagörüşü” anlayışları nə dərəcədə ____________Milli Kitabxana____________ 141 bir-biri ilə səsləşə bilərdi? Burada hələ dini, sosioloji, tarixi, əsrlər boyu müəyyən prinsiplər əsasında qərarlaşan həyat tərzi və digər amillər də vardır. Indi inkar olunmur ki, marksist ideologiya Azərbaycana kənardan – Rusiyadan idxal olunmuşdı və inqilabi ruh bütün Azərbaycanda deyil, əsasən Bakıda hiss olunmuşdur. Bu inqilabı gətirənlər və bu ruhu yaşatmaq istəyənlər isə Rusiyadan gələn bolşeviklər, Bakının fabrik və zavodlarında aparıcı qüvvə olan rus fəhlələri, habelə azərbaycanlının milli təəssübkeşliyinə yad olan digər millətlərin nümayəndələri, xüsusilə daşnak proqramının həyata keçirilməsi məqsədi ilə bolşevik pərdəsinə bürünən ermənilər idi. Yəgin ki, ruslar Bakıya heç Azərbaycanın bir hissəsi kimi deyil, Rusiyanın bir parçası, ermənilər isə gələcək Böyük Ermənistanın məkanı kimi baxırdılar. Bolşevik inqilabi hərəkatında Azərbaycanın milli maraqları qətiyyən düşünülmürdü. N.Nərimanov, M.Əzizbəyov kimilər isə inqilabi hərəkatda bolşeviklərin milli proqramının vədləri daxilində iştirak edirdilər. Oktyabr inqilabından sonra 1918-ci ilin sentyabrına – milli hökumət paytaxtı Gəncədən Bakıya köçürməyə nail olana qədərki dövrdə təşkil edilən Bakı Kommunası, Sentrokaspi kimi qurumların Azərbaycana heç bir aidiyyəti yox Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|