Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 206 paradoks baş verdi. Milli-mənəvi özgələşmə bədii düşüncənin özündə, strukturunda və tərzində, onun təşkilinin sxemində və modelində başladı. İnzibati - amiranə sistem, aşkar volyuntar siyasi rejim, müxtəlif şüarlar – “radikal dönüş”, “mədəni inqilab” kimi pərdələr altında öz populist kültür və cari konyuktur ədəbiyyat siyasətini bədii-estetik tərəqqinin bu vaxta qədərki qanunauyğunluqları əleyhinə çevirdi” (59, 482). Sosialist realizmi metodunda milli tipin formalaşmasına, milli xarakterin və milli müəyyənliyin vüsətinə yer yox idi. Lakin bu həqiqət də çağdaş ədəbi fikirdə özünə yer alan bəzi mülahizələrdə kəskinliyə haqq qazandırmır. Məsələn: “Beləliklə, milli nəsr əvvəlki səciyyəsini büsbütün itirir. O, artıq yeni məzmun, problematika, konflikt ehtiva edir, yeni ideologiya havasında yaşayır, başqa bir tipologiya göstərir. Bu – sosializm realizmi ədəbiyyatıdır” (32, 150). Milli nəsr əvvəlki səciyyəsindən uzaqlaşsa da onu “büsbütün” itirməmişdi. Y.V.Çəmənzəminlinin, M.S.Ordubadinin romanlarında, yeni nasirlər nəslinin əsərlərində də “əvvəlki səciyyə” ilə bağlı məqamlar az deyil və onları görməmək olmaz. Digər bir mülahizə isə daha əsaslıdır: Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə, vətəndaş müharibəsi, gənc sovet hökümətinin 20-30- cu illərdəki fəaliyyəti Azərbaycan nasirlərinin əsərlərində milli ____________Milli Kitabxana____________ 207 gerşəkliyin və tarixin hadisələri, faktları ilə müşayiət olunmuşdur. Və bu zaman yazıçılar sosialist realizmi normalarına yiyələnməyə çalışmaqla yanaşı, metodun daxilində milli ölçüləri də axtarmışlar. Rus tədqiqatçısı D.S.Lixaçov özünün “Ədəbiyyatın strukturu” əsərində yazırdı ki, ədəbiyyat gerçəklikdən nə qədər çox enerji alsa, o, gerçəkliyə daha çox enerji verə bilər (145, 27). Sosialist realizmi “gerçəklik” deyəndə milli həyatın, milli varlığın adekvat bədii ifadəsini deyil, sovet gerçəkliyini – sosialist gerçəkliyini nəzərdə tuturdu. Bu metod bədii düşüncədə, bədii yaradıcılıqda sənətkarı da, onun oxucusunu, tamaşaçısını, dinləyicisini də milli-mənəvi özgələşməyə aparırdı. Bu özgələşmədə sinfilik əsas yer tuturdu. Millilik və sinfilik anlayışlarına kifayət qədər əsaslı qiymət verən şair- ədəbiyyatşünas Q.Qasımzadə yazırdı: “Sinfi əqidə ayrı, milli psixologiyaya, milli düşüncə tərzi, əxlaq normaları, minillik adət-ənənə ayrı məfhumlardır. Millilik sinfilikdən geniş anlayışdır. Milli məişət, adət və ənənələrdə sinfilik axtarmaq çox vaxt səmərəsiz olur” (60, 133-134). Q.Qasımzadədən əvvəl də Azərbaycan siyasi-ədəbi fikrinin bir çox nümayəndələri “sinfilik” və “millilik” məsələlərinə toxunmuşdular. ____________Milli Kitabxana____________ 208 Hələ ötən əsrin onuncu illərində M.Ə.Rəsulzadə bolşevizmin sinif təliminə ciddi təkzib və təshihlər verir, “məhkum siniflər” yox, “məhkum millətlər” şüarını milli Azərbaycan gerçəkliyi üçün daha doğma və təbii hesab edirdi. Həmçinin “siniflərə hürriyyət” şüarına “millətlərə muxtariyyət” şüarını qarşı qoyur. “Ümumiyyətlə, o zaman Rusiyada ictimai, sinfi inqilab məfkurəsi doğuran gerçəklik bizdə milli məfkurə – “hərəkati-milliyə” doğurdu. İttihad, bolşevizm, sosial- demokratiya kimi bir-birinə doğma, yaxud ögey olan qardaşların arasında məhz o (azərbaycançılıq!), milli mühitin ən doğma balası, onun bağrından qopan yavru oldu. “Sinif mücadiləsi” isə o dövrdə Azərbaycanda sosial stixiyaya və milli-əxlaqi təlimlərə yad ünsür idi və bir ideya kimi bizim mühitə zorla kənardan gətirilmişdi” (59, 653-654). Y.Qarayev “sinif amili” deyəndə təbii-elmi anlayış kimi, ümumiyyətlə, “tendensiyalılığı” yox, onun vulqarlaşmış leninçi-bolşevik modelini – “sosialist realizmi” təcrübəsində gerçəkləşmiş “sinfiliyi” nəzərdə tuturdu. “Sinfiliyə” riayət edən ədiblərimiz və ədəbi tənqid “milliliyin”də üstündən keçməmişlər. Ədəbi tənqidin tanınmış nümayəndəsi C.Cəfərov 1965-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının IV qurultayındakı məruzəsində deyirdi: “Biz ədəbiyyatımızın ____________Milli Kitabxana____________ 209 milli keyfiyyətlərini son dərəcə əziz tuturuq. Məhz buna görə də novatorluq və ənənə məsələsində çox həssas olmaq lazımdır. Ədəbiyyatın milli xüsusiyyəti onun qanunudur, lakin bu xüsusiyyət heç bir zaman milli ənənələrlə çərçivələnmir, başqa ədəbiyyatların təsirini də zəruri hesab edir; hər bir milli ədəbi hərəkat heç bir zaman dünya bədii inkişafından təcrid edilə bilməz...Öz xalqının həyatına, taleyinə, gələcəyinə sadiq olan yazıçı bütün bəşəriyyətin həyat təcrübəsinə əsaslanmalıdır. Sovet ədəbiyyatının gücü məgər onda deyilmidir ki, o, millidir, ümumidir, bəşəridir?!” (13, 394). (Bu məruzədə ədəbiyyatın milliliyi haqqında müddəaların sovet ədəbiyyatşünaslığında ənənəvi ifadə kimi işlənən “beynəlmiləllik”lə yox, bəşəriliklə bağlılığından söhbət açılması həmin dövr üçün diqqəti cəlb edən məqamdır). Onu da qeyd edək ki, C.Cəfərov 1950-ci ildə yazdığı məqaləsində sosialist realizmi çərçivəsindən kənara çıxa bilməmişdi: “Milli xarakter sovet adamının sosializm fəaliyyətindən ayrı düşünülə bilməz. Milli forma həyatı bolşevik partiyalılığı mövqeyindən realistcəsinə təsvirlə üzvü surətdə bağlıdır” (14, 281). Ədəbiyyatda millilik məsələlərinə görkəmli alim Məmməd Arif öz münasibətini bir qədər ehtiyatla da olsa, belə şəkildə Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|