Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 188 bütünlükdə “sosialist realizmi metodu və estetikası” adı altında baş verir və təsir göstərir. Lakin müharibə dövrünün fəlsəfi tragizmi və sərf realizmi ona səbəb olur ki, bədii proses təbii, hətta kütləvi şəkildə əvvəlki süni-saxta pafosdan, eyforiyadan, vulqar ritorikadan əsaslı şəkildə təmizlənir – yüz minlərlə adam necə yaşayır və nə uğrunda ölür? – şeir də, nəsr də bu həqiqəti necə var elə, bəzəksiz yalansız təsvir edir” (59, 496). Müharibə illərində müharibə mövzulu Azərbaycan romanı yaranmadı. Buna hələ ehtiyac və vaxt da yox idi. Ədəbi mühit də “hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün” şüarı ilə fəaliyyətdə idi. Müharibə ədəbiyyatı müharibənin tələblərinə uyğun olmalıydı. Yaradıcı sənətkarların əsərlərində sovet vətənpərvərliyi hərəkətverici mənəvi qüvvə kimi ifadə olunmalıydı. Sovet xalqının apardığı Böyük Vətən müharibəsinin – ədalətli müharibə, sovet döyüşçülərinin işinin – haqq işi olduğu, proletar beynəlmiləlçiliyi, sovet xalqlarının dostluğunun sarsılmazlığı və s. məsələlər əsas diqqət mərkəzində saxlanılmalıydı. Əlbəttə, dahi rəhbər və Kommunist partiyası bütün qələbələrin təşkilatçısı olaraq təsdiq edilməliydi. Beləliklə, ədəbiyyat müharibə dövrü ideoloji təbliğatının çox güclü və təsirli qoluna çevrilmişdi. Yazıçıların ____________Milli Kitabxana____________ 189 təbliğat briqadaları döyüş cəbhəsinə də gedir, arxa cəbhədə də iş aparırdı. Müharibə illərində, təbii ki, bədii yaradıcılığın daha operativ və çevik janrlarına müraciət etmək lazım gəlirdi. Bədii publisistikadan geniş istifadə olundu, şeirlər, hekayələr, oçerklər yazıldı. Sonralar povestlər də ortaya çıxdı (S.Rəhimov -“Medalyon”, “Qardaş qəbri”, Ə.Əbülhəsən -“Oğullar və atalar”). Roman isə yazılmadı (həmin illərdə araya çıxan “Açıq kitab”, “Saçlı”, “Odlu diyar” romanları isə, qeyd etdiyimiz kimi digər mövzulara həsr olunub). Müharibə mövzusunu Azərbaycan romanına 1946-1955-ci illərdə Ə.Əbülhəsən yazdığı dörd cildlik “Dostluq qalası” (“Müharibə”) əsəri ilə gətirdi. Bu geniş həcmli romanda bilavasitə müharibə iştirakçısı olmuş müəllifin müşahidələri də, real faktlar və sənədlər də, xronika da, cəbhə həyatı da, əskər və səngər həqiqətləri də, qanlı döyüşlər də, əsas obrazların bioqrafiyası da yer almışdır. Lakin bütün bunlarla roman yalnız ədəbi fakt kimi yaşaya bilmişdir, ədəbi hadisə səviyyəsinə qalxmamışdır. Ona görə ki, əsərdə müharibənin ümumbəşəri anlamda fəlsəfəsi və müharibə mövzusunun yüksək bədii- estetik ifadəsi yoxdur. Bu mənada sonralar yazılmış “Saz”, “Tütək səsi” (İ.Hüseynov), “Mən ki gözəl deyildim” ____________Milli Kitabxana____________ 190 (B.Bayramov) povestlərinin, Ə.Əylislinin əsərlərinin müharibə haqqında oxucu şüuruna və hisslərinə bədii təsirinin daha güclü olduğu şəksizdir. İ.Qasımov və H.Seyidbəylinin müştərək yazdıqları “Uzaq sahillərdə” əsəri isə hadisələrin dinamikası, bədii-üslub özəllikləri, baş obrazın bədii vüsəti ilə yaddaşlarda qalmışdır. Müharibədən sonrakı on ildə ortaya çıxan Azərbaycan romanı həmin illərdə partiyanın Mərkəzi Komitəsinin bədii yaradıcılıq məsələləri haqqında qəbul etdiyi qərarların qəti tələbləri səviyyəsində qaldı. Bu illərdə “Abşeron” (Mehdi Hüseyn), “Gələcək gün” (Mirzə İbrahimov), “Yaşıdlarım”, “Təzə şəhər” (Mir Cəlal), “Mingəçevir” (Ə.Sadıq), “Yerin sirri” (M.Süleymanov), “Çiçəkli” (Ə.Vəliyev), “Bizim qızlar” (İ.Hüseynov), “Böyük günlər”, “Nina” (S.Rəhman), “Ağbulaq dağlarında” (S.Rəhimov), “Mənim ailəm” (Ə.Rəhimov) və s. romanlar yazıldı. “Gələcək gün” və “Nina” istisna olunmaqla, adlarını çəkdiyimiz digər romanlar əsasən “istehsalat” mövzusundadır. Burada hər şey partiyanın qarşıya qoyduğu vəzifələrlə səsləşməliydi: müharibədən qələbə ilə çıxmış ölkədə əmin-amanlıq dövrü, dinc quruculuq işləri, yeni şəhərlər salınması, zavod və fabriklərin tikilməsi, yeni neft yataqlarının kəşfi, kənd təsərrüfatında pambıqçılığın, heyvandarlığın ____________Milli Kitabxana____________ 191 inkişafı, sosializm yarışı... “Lakin başlıca məsələ unuduldu: insanın mənəvi aləmi, həyat mövqeyi, daxili dünyası, xarakteri... Unuduldu ki, istehsalatda böyük əmək sərf edən, hansı bir yeni kəşfisə həyata keçirən insan hər halda texniki avadanlıq deyil, robot deyil, düşünən, sevən, iztirab çəkən bir varlıqdır. Oçerkçiliyə, publisistik şərhə uyduğundan bəzi yazıçılar problemin daxili mənasını da aça bilmirdilər. Elə buna görə də konflikt üzdən işlənilirdi, adətən yenilik tərəfdarı olan “müsbət qəhrəmanla” bu yeniliyin həyata keçirilməsinə mane olan mühafizəkar ruhlu rəis arasında “mübarizə” səthi xarakter daşıyırdı. Istər şəhər həyatından, istərsə də kənd həyatından bəhs edən bir sıra əsərlərdə ciddi, ictimai məzmunlu konfliktin olmaması getdikcə adi hala çevrilirdi” (114, 172). Otuzuncu illər romanlarının baş qəhrəmanlarını– “inqilabçıları”, kollektivləşmə hərəkatının öncüllərini indi “əmək qabaqcılları”, istehsalat təşkilatçıları, sosializm yarışının “bayraqdarları”, xülasə “qalib sovet adamı” əvəz edirdi. Belə romanlarda “konfliktsizlik”tendensiyasının yaranmasının əsasında isə partiya rəhbərliyi altında sovet xalqının sosializm quruculuğu yolunda inamla irəli getməsi ideyası dururdu. Belə hesab olunurdu ki, həyat həqiqətlərini dərindən əks etdirməkdə, hadisələrin gedişini başa düşməkdə, əsərin ideya və fəlsəfi Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|