Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 219 bəşəri problemlərin istiqamətini, ictimai-tarixi mərhələlərdəki təmayülünü aydınlaşdırmadan onun axarını böyük ideallar məcrasına yönəldə bilməz” (60, 11). Q.Qasımzadə əsərdə millət məfhumunu və estetik idealın milliliyi, bədii forma və məzmun, bədii ədəbiyyat və dil, yazıçı şəxsiyyəti və millilik, adət və vərdişlərin inikası, milli xarakter kimi məsələləri milli bədii təcrübənin və Azərbaycan ədəbiyyatının verdiyi imkanlara istinadən şərh etmişdir. Lakin nəzərə alaq ki, müəllif tədqiqatını marksizm-leninizm fəlsəfi fikrinə, sosialist realizmi ədəbi konsepsiyasına söykənərək aparmışdır və odur ki, elmi qənaətlərində çağdaş fəlsəfi və bədii estetik baxışlar səviyyəsində mübahisəli görünən, dayanıqlı və davamlı olmayan məqamlar vardır. Bu, xüsusilə özünü “millət” anlayışı, “beynəlmiləl ənənə və müasirlik” və bəzi digər problemlərin təhlilində göstərir. Tədqiqatda “millət” məfhumu marksist ədəbiyyatşünaslığının qəbul etdiyi formula əsasında araşdırılır: millət – dil, ərazi, iqtisadi həyat və milli mədəniyyətin spesifik xüsusiyyətləri ümumiliyində təzahür edən, mənəviyyat birliyi əsasında yaranan, insanların tarixən meydana gələn davamlı toplusudur. Əlbəttə, bu gün “millət” anlayışı bu formulanın müddəaları ilə məhdudlaşmır, bir çox digər məqamlara – milli düşüncə tərzinə, milli psixologiyaya, ____________Milli Kitabxana____________ 220 milli emosiyalara, milli instinktə, folklora və milli ədəbiyyata, milli adət-ənənələrə, din amilinə və s. diqqət yetirmək lazım gəlir. Zamanın böyük sürəti, ABŞ kimi super dövlətdə “millət” anlamının ənənəvi fəlsəfi təyinatlarından kənar keyfiyyətləri, xalqlar və dövlətlər arasında genişlənən əlaqələr, inteqrasiyalar və s., hətta bu gün, məsələn, dünya futbol çempionatında Fransa “milli komandası”nın əsasən zənci kökənli və ərəb mənşəli oyunçularla təmsil olunması nəzərə alınarsa, “millilik” anlayışının çağdaş izahı ətrafında düşünməli olursan. Hər halda Səməd Vurğunun 1953-cü ildə Moskvada çap olunan “Böyük sənət məsələləri” adlı məqaləsində dediyi mülahizələri konkret və sərrast hesab etmək olar: “Hər bir xalqın özünəməxsus əhəmiyyətli xüsusiyyətləri vardır: öz məişəti, öz ənənə və zövqü, vərdişləri, adətləri, həmçinin xüsusi təfəkkür və dünyanı dərketmə tərzi vardır ki, bunlar əsrlərcə davam edib gəlmişdir” (153). Bu məqalə, xüsusilə “xüsusi təfəkkür” və “dünyanı dərketmə tərzi” ifadələri həmin dövrdə ittifaq miqyasında mübahisələrə və polemikaya səbəb olsa da, məsələnin çağdaş izahında diqqəti çəkən məqamlar kimi qalır. Bədii əsərdə millilik həm də milli xarakterlərlə, milli psixologiya ilə şərtlənir. Milli xarakter isə, əlbəttə, milli gerçəkliyin təzahürüdür. Tənqidçi A.Hüseynovun yazdığı kimi, ____________Milli Kitabxana____________ 221 milli xarakter xalqın özünəməxsus mənəvi-psixoloji, idraki- əxlaqi keyfiyyətlərini, həyati qənaətlərini, vərdişlərini, estetik hisslərini, eləcə temperamentinin əlamətlərini ehtiva edir. “Bədii əsərlər həmişə konkret insanlar barədə, onların milli şəraitlə şərtlənmiş psixologiyaları, həyatları barədə bizə söhbət açır… Milli psixologiya konkret surətlərin, xarakterlərin milli həyat tərzindən doğan müəyyənliyi kimi meydana çıxır”(42, 149). Bununla belə, milli xarakter anlayışının mütləq təyinatının olmaması barəsində səslənən fikirlərlə də haqq qazandırmaq olar. Məsələn, 1968-ci ildə İ.Kon yazırdı: “Müasir elm milli xarakterin hamı tərəfindən qəbul edilmiş, elmi surətdə əsaslandırılmış nəzəriyyəsinə malik deyildir” (143). Milliliyin tarixi kateqoriya kimi təyinatına da bu baxımdan yanaşmaq olar. Millilik kateqoriyası həmişə belə təsbit olunmuşdur ki, o, tarixi inkişaf prosesində ciddi dəyişikliklərə uğrayır, onda müəyyən keyfiyyətlər aradan qalxır və eyni zamanda yeni keyfiyyətlər yaranır. Bu, ümumi, fasiləsiz və labüd proses hesab edilir, lakin hər dövr üçün bu prosesin spesifik cəhətləri olduğu göstərilir. Kateqoriyanın belə şərhi ilk baxışda məqbul hesab edilsə də, çağdaş elmi-fəlsəfi düşüncə baxımından burada ____________Milli Kitabxana____________ 222 yarımçıqlıqlar da görünür. Yəni milliliyin mürəkkəb tarixi törəmə olması, onun təbiətinin rasional-dərketmə əlamətləri ilə müəyyən edilməməsi, millətin keçici tarixi funksiya deyil, öz kökləri ilə həyatın sirli dərinliklərinə girən dinamik substansiya olması və s. belə fəlsəfi fikirdə özünə yer alan amillər də, əlbəttə, nəzərə alınmalıdır. Bu məqamda macar ədibi Düla Çakın bir mükalimə əsanasında dediklərini xatırlamaq olar: “O fikirlə tam razıyam ki, ümumibəşəriliyin zəminini millilik təşkil edir. Millilikdən kənar ümumibəşərilik yoxdur və ola da bilməz. Hər halda, özgə cür olsaydı, ədəbiyyat belə uzun, surətli tarixi ərzində heç olmasa bircə böyük yazıçının adını çəkməliydi ki, bəs milli olmayıb, ümumibəşəridir. Və nə yaxşı olardı ki, belə bir nümunə yoxdur” (Bax: 35, 77). 2.2. Azərbaycan romanında milli düşüncə istiqamətləri Sosialist realizmi çərçivəsində araya çıxan 1930-1950-ci illər Azərbaycan romanında milli düşüncə əhatəsini, milli- mənəvi idealların ifadəsini həm “üst qatda”, həm də “alt qatda” axtarmaq olar. “Sovetləşmə”, “sosialistləşmə”, “proletar inqilabı”, “sosializm quruculuğu” və s. sosioloji atributlar bu Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|