Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 232 müəyyənləşdirir: 1) tarixi-realist; 2) tarixi-romantik; 3) tarixi- oçerkvari (135, 112). O, tarixi-romantik romanları da iki qismə ayırır: tarixi-bioqrafik və tarixi-macəra (135, 161). Tarixi romanlarda sənədlilik, tarixi fakt və məlumatla yanaşı tarixi dövrün ruhunun düzgün əks olunması da vacib şərt hesab edilir. Elə ilk romanlarda “tarixilik və bədiilik” prinsipinə mühüm diqqət yetirilmiş, tarixi həqiqətlərin düzgünlüyü, hadisə və sənədlərin saxtalaşdırılmadan obyektiv həqiqətə əsasən göstərilməsi, realizm, müasirlik ruhunda yanaşma amilləri, tarixi dövrün ruhu da özünü göstərmişdir. İlk tarixi romanı 1933-cü ildə M.S.Ordubadi yazdı. Bu, “Dumanlı Təbriz” romanı idi. Dörd kitabdan ibarət olan əsər 1948-ci ildə tamamlandı. M.S.Ordubadinin ikinci tarixi romanı – “Qılınc və qələm” (iki hissəli) 1940-1948-ci illərdə araya gəldi. Otuzuncu illərdə Y.V.Çəmənzəminli də iki tarixi roman yazdı: “Qızlar bulağı” və “İki od arasında”(“Qan içində”). Həmin dövrün beşinci tarixi romanı isə A.Zöhrabbəyovun “Odlu diyar” əsəri idi (1945). Düzdür, o illərdə yaxın tarixi keçmişdən bəhs edən inqilab mövzulu romanlar da yazılmışdı (o cümlədən elə M.S.Ordubadinin “Gizli Bakı”, “Döyüşən şəhər”, “Dünya ____________Milli Kitabxana____________ 233 dəyişir” romanları). Lakin həmin dövr üçün heç də tarixi olmayan (15-20 il əvvəlin hadisələri) və hakim ideologiyanın gündəlik tələbləri ilə səsləşən bu əsərlər tarixi romanlar cərgəsinə qatılmır. Beləliklə, beş tarixi roman. Proletar ədəbiyyatının, sonra da onun davamı olaraq təşəkkül tapan sosialist realizmi konsepsiyasının çərçivəsində qələm tutan yazıçıların bəlkə də nisbətən rahat nəfəs aldıqları, sərbəst hərəkət etdikləri mövzular aləmi. Bu romanların hər şeydən əvvəl, xalqın milli iftixar hissinin oyanmasında və güclənməsində, milli şüurun təşəkkülündə əhəmiyyətli rol oynadığını inkar etmək olmaz. Həmin dövrdə təkcə “İki od arasında” (“Qan içində”) romanı çap oluna bilmədi. Əsər yazılandan sonra müəllifi – Y.V.Çəmənzəminli repressiyaya uğradı və yalnız ötən əsrin 60-cı ilindən “Qan içində” adı ilə çap olunmağa başladı. Digər dörd roman isə elə yazıldığı dövrdə oxuculara öz sözünü deyə bildi. Dövrün tanınmış ədəbiyyatşünasları, yazıçıları, sənət adamları bu əsərlər haqqında öz fikirlərini bildirdilər. Romanlara oxuculardan geniş əks-sədalar gəldi, başqa dillərə tərcümə olunmağa başladı. ____________Milli Kitabxana____________ 234 M.S.Ordubadi və Y.V.Çəmənzəminli kimi böyük sənətkarların həmin dövrdə tarixi mövzulara müraciət etməsi bu gün yəqin ki, kifayət qədər başadüşüləndir. Onlar yeni ədəbi mühitə (proletar ədəbiyyatı, sosialist realizmi mühitinə) öz yaradıcılıq prinsipləri, üslubları, dəst-xətləri ilə gəlmişdilər. Bununla belə, yeni ab-havaya, yeni tələblərə uyğunlaşmaq lazım gəldiyini də başa düşürdülər. O illərdə böyük şövqlə yeni sovet ədəbiyyatını yaradanlar belələrini (o cümlədən Cəlil Məmmədquluzadəni, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi, Əli Nəzmini, Abdulla Şaiqi, Süleyman Sani Axundovu və b.) “əski yazıçılar” hesab etsələr də, onları “yeni həyat”a qovuşmağa, “öz keçmişindən ayrılmağa”, “yenidən qurulmağa” çağırırdılar. “Bunlar müəyyən dövrdə müsbət ədəbi bir hadisə olaraq yaşamış və bundan sonra ciddi təşəbbüs göstərərək inqilabımızın mahiyyətini lazımınca anlamaq üçün öz dünyagörüşlərini sağlamlaşdırmaq yolunda çalışsalar və bu işdə irəlidə gedən şura yazıçıları onlara lazımınca məfkurəvi yardım göstərərsə, özlərini yenidən quraraq, ciddi bədii əsərlər verərlər” (45, 59). Qeyd edək ki, bu sözlər 1932-ci ildə səslənmişdir. Əlbəttə, M.S.Ordubadi və Y.V.Çəmənzəminli kimi sənətkarlar dövrana, hakim ideoloji tələblərə qarşı durmasalar ____________Milli Kitabxana____________ 235 da, milli mənliklərini ifadə etməliydilər, mənsub olduqları xalqın arzu və istəklərini göstərməliydilər, tarixi yaddaşları oyatmalıydılar. Onlar tarixə müraciət etməyi lazım bildilər və “Dumanlı Təbriz”, “Qılınc və qələm”, “Qızlar bulağı”, “İki od arasında” kimi romanlar yarandı. Ədəbiyyatşünas alim Y.Qarayev yazır ki, “xalqın milli mənəviyyatının müasir mərhələdəki təkamülünü onun tarixi keçmişinin realist bədii tədqiqi zəminində izləmək və mənəvi təcrübəsinin dərslərində cavab tapmaq bu əsərlərin ən yaxşıları üçün ümumi olan başlıca ideya-bədii və vətəndaşlıq məqsədini təşkil edir” (Bax: 4, 5). Haqqında söhbət açdığımız əsərlərdə müəlliflər tarixi həqiqətləri gözləmişlər, lakin bədii təxəyyülün gücü ilə maraqlı və inandırıcı süjetlər də yaratmış, milli-mənəvi ideallarını da ifadə edə bilmişlər. Xalqın tarixi və taleyi ilə, onun keçdiyi mübarizə yolu ilə bağlı motivlər belə romanlarda qabarıq görünür. Görkəmli yazıçı və ədəbi tənqidçi Mehdi Hüseyn qırxıncı illərin əvvəllərində yazırdı: “Yazıçının tarixə münasibətində başlıca prinsip tarixi həqiqətin mahiyyətini tam mənası ilə mühafizə edib göstərməkdən ibarətdir” (45, 417). Əlbəttə, yazıçı tarix yazmır. M.Hüseynin dediyi kimi, “tarixçi “nələr olmuşdur?” sualına cavab verirsə, sənətkar “nələr ola ____________Milli Kitabxana____________ 236 bilərdi?” suallarına da cavab verir” ( 45, 417). “Tarixçi dövrün ümumi-ictimai münasibətlərini əks etdirirsə, yazıçı ən çox dövrün psixologiyasını təşrih edir. Tarixçi psixoloq deyildir. Lakin sənətkar psixoloq olmalıdır. Bunsuz tarix elmi yaransa da, tarixi-bədii əsər yarana bilməz!” (45, 417). Həmin fikirlərin davamı: yazıçının tarixçidən üstünlüyü onun həyata fəlsəfi emosional yanaşmasındadır, gerçəkliyə mütəfəkkir baxışındadır (34, 60). “DUMANLI TƏBRİZ”. DUMAN ÇƏKİLƏNDƏ Otuzuncu illərin əvvəllərində (1933-cü ildə) M.S.Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” romanı çap olunmağa başladı və dörd hissədən ibarət olan bu əsərin çapı 1948-ci ildə başa çatdı. Bu əsər (onu roman-epopeya, yaxud milli-tarixi epopeya da adlandırırlar) Azərbaycan ədəbiyyatında ilk tarixi roman hesab edilir və müəllifinə böyük şöhrət qazandırmış, oxucularını ısə öz cazibə dairəsinə salaraq sevindirmiş və zənginləşdirmişdir. Ədəbiyyatşünaslarımız “Dumanlı Təbriz” romanını Azərbaycan nəsrinin ən yaxşı nümunələrindən hesab etmişlər. M.Hüseyn, H.Araslı, M.C.Cəfərov, A.Zamanov, F.Vəzirova, Q.Xəlilov, F.Hüseynov, M.Hacıyev və başqaları romanın təhlilini aparmış, onun Azərbaycan ədəbiyyatında yerini, rolunu Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|