Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 4,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Akvariumu təbii su hövzəsi ilə müqayisə edin. Bu ekosistemlər arasında ümumi və fərqli cəhətləri Venn diaqramında qeyd edin.
151 • VI fəsil • Canlılar və ətraf mühit • 6 Ekoloji sistem. Yaşayış mühiti ilə birgə götürül- müş canlıların istənilən təbii birlikləri (biosenozları) ekoloji sistemləri (biogeosenozları) əmələ gətirir. Eko- loji sistemlərdə maddələr və enerji dövranı baş verir. Maddələr dövranı zamanı qeyri-üzvi maddələr – su, karbon qazı, azot birləşmələri canlılar tərəfindən tutu- laraq istifadə edilir və onlar öləndən sonra isə yenidən torpağa qaytarılır. İstənilən ekosistemə daim enerji daxil olmalıdır. Yer üzərində əsas enerji mənbəyi günəşdir. Lakin gü- nəş enerjisini yalnız avtotroflar istifadə edə bilir. Avtotroflara fotosintezedici bit- kilər, sianobakteriyalar aiddir ki, bunlar da produsentlər adlanır. Digər orqanizmlər hazır üzvi maddələrlə qidalanan heterotroflara aid edilirlər. Heterotroflar pro- dusentlər tərəfindən sintez olunmuş üzvi birləşmələri mənimsəyir, digər maddələrə çevirir və minerallaşdırır. Heterotrof orqanizmlər üzvi maddələrin istehlakçıları olan konsumentlərə və üzvi maddələri minerallaşdıran redusentlərə bölünürlər. Kon- sumentlərə bir çox heyvanlar və həmçinin bəzi göbələklər aiddir. Produsent və konsumentlər məhv olduqdan sonra onların üzvi maddələri redu- sentlərin (əsasən, bakteriyalar və göbələklər) iştirakı ilə qeyri-üzvi maddələrə qədər parçalanması nəticəsində maddələr təbiətə qaytarılaraq bitkilər tərəfindən yenidən istifadə olunur, yəni maddələr dövranı baş verir. Qida zənciri. Ekoloji sistemdə orqanizmlərdən biri digərinin qidasını təşkil edir və nəticədə qidada olan enerji bir orqanizmdən digərinə ötürülür. Beləliklə, qida zənciri yaranır. Qida zəncirinə daxil olan ilkin həlqə produsentlərdən ibarət olur. Produsentlər birincidərəcəli konsumentlərin, bunlar isə, öz növbəsində, ikincidərə- cəli konsumentlərin və s.-nin qidasını təşkil edir. Qida zəncirinin hər bir sonrakı həlqəsində qidada olan enerjinin 80–95%-i istilik şəklində ətraf mühitə yayılır. Bu- nun nəticəsində enerji itkisi baş verdiyindən qida zənciri 4–5 həlqədən çox olmur. Ekoloji sistemdə qida zənciri • təbii birlik • biosenoz • biogeosenoz • yarus • ekoloji sistem • produsent • konsument • redusent • biosfer A ç a r s ö z lə r 152 Süni biogeosenozlar. Biogeosenozlar insanlar tərəfindən də süni surətdə yaradıla bilir. Süni biogeosenozlara tarlalar, bağlar, bostanlar və s. aiddir. Süni biogeo- senozlar insanların qayğısı olmadan yaşaya bilmir. Təbii biogeosenozlar isə davamlı olub bir çox illər ərzində, demək olar ki, dəyişmir. İnsan tərəfindən yaradılan süni biogeosenozlar Bağça Park Biosfer. Bütün təbii ekosistemlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və onların ha- mısı birlikdə Yerin canlı təbəqəsini əmələ gətirir. Bu səbəbdən Yer üzərində yaşayan canlı aləmə daha iri ekosistem kimi baxmaq olar ki, bu da biosfer adlandırılır. 1. Düzgün ifadələri müəyyən edin: A. Bitkilərin yaruslarda yerləşməsi onlara ətraf mühitin imkanlarından (resurslarından) daha çox istifadə etməyə imkan verir. B. Sürüdə canavarların qarşılıqlı münasibətləri növlərarası rəqabətə misaldır . C. Yırtıcıların fəaliyyəti, adətən, şikarların populyasiyası üçün faydalı olur. D. Parazitləri redusentlərə aid edirlər. E. Meşə ekosistemlərində biokütlənin əsas hissəsini ağaclar əmələ gətirir. F. Əksər ekoloji sistemlərdə produsentlər olur. G. İstənilən biosenoz ekosistemdir. H. Bitkilərin əksəriyyəti produsentdir. 2. Akvariumu təbii su hövzəsi ilə müqayisə edin. Bu ekosistemlər arasında ümumi və fərqli cəhətləri Venn diaqramında qeyd edin. ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN Təbii su hövzəsi Akvarium 153 • VI fəsil • Canlılar və ətraf mühit • 6 3. Qida zəncirinə diqqətlə baxın. Cədvəldə verilən hansı sıralar: A – ot bitkisinə; B – dovşana; C – canavara aid edilə bilər? № Avtotrof Heterotrof Produsent Birincidərəcəli konsument İkincidərəcəli konsument 1 Yox Bəli Yox Bəli Yox 2 Bəli Yox Bəli Yox Bəli 3 Yox Bəli Yox Yox Bəli 4 Bəli Yox Bəli Yox Yox 154 B İOLOJİ RİTMLƏR Müxtəlif tədqiqatların nəticələrini əks etdirən qrafikləri nəzərdən keçirin. Hər birini şifahi şərh edin. Qrafikləri hansı ümumi xüsusiyyət birləşdirir? Qrafiklərdən hansı nəticə çıxarmaq olar? Alınan nəticələrdən harada və necə istifadə etmək olar? Bioloji proseslərin intensivliyinin dövri olaraq dəyişməsi bioloji ritmlər adlanır. Bioloji ritmlər. Yer üzündə yaşayan bütün canlılar bioloji ritmə uyğunlaşmışlar. Bioloji ritmlər Yerin öz oxu və Günəş ətrafında fırlanmasından asılı olaraq işıqlanma və temperaturun dəyişməsi nəticəsində yaranmışdır. Bu amillər sutka, il ərzində dövri olaraq dəyişir. Bu səbəbdən canlı orqanizmlərdə sutkalıq, fəsil, illik və bu kimi a) Qum siçanının müxtəlif aylarda sutkalıq fəallığı c) Məktəblilərin həftə ərzində zehni iş qabiliyyəti Fəaliyyət 42 Abiotik amillər nədir? Onlar canlı orqanizmlərə necə təsir göstərir? b) İnsanın sutka ərzində zehni iş qabiliyyəti Yüklə 4,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|