Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 4,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Resessiv əlamətlər Sarı saç Düz saç Mavi göz Açıqrəngli dəri Sifətdə çillərin olmaması Kiçik burun Qanın laxtalanmaması (hemofiliya)
- Fəaliyyət Şəklə diqqətlə baxın.
- 2. Anlayışları izah edin və onların arasında olan əlaqələri sxemlərlə təqdim edin. 3. Əlavə məlumat mənbələrindən istifadə edərək heyvan və bitkilərin dominant və
- Saçın “ağ çəng” xüsusiyyətinin irsən ötürülməsi Kişi Qadın Öyrənilən əlamət Nikah Uşaqlar Nəsil ağacı tərtib edərkən
176 Uşaqda bu əlamətlərin formalaşmasında dominant (güclü) və resessiv (zəif) genlər iştirak edir. Məsələn, qarasaç valideynlə sarısaç valideynlərin nikahından əksər hallarda qarasaç uşaqlar dünyaya gəlir. Nəsildə üzə çıxan bu əlamət dominant, özünü büruzə verməyən “sarısaç” əlamət isə resessiv adlanır. İnsanda irsən keçən dominant və resessiv əlamətlərə aşağıdakılar aiddir. Dominant əlamətlər Qara saç Qıvrım saç Qara göz Dərinin tünd rəngi Sifətdə çillərin olması İri burun Qanın normal laxtalanması Resessiv əlamətlər Sarı saç Düz saç Mavi göz Açıqrəngli dəri Sifətdə çillərin olmaması Kiçik burun Qanın laxtalanmaması (hemofiliya) Dominant və resessiv genlər həmçinin bu və ya digər xəstəliklərə meyilliliyə də cavabdehdir. İnsan irsiyyətinin formalaşmasında mühitin rolu. İnsanın xarakteri, tempe- ramenti kimi xüsusiyyətlər irsi amillərə əsaslanır. İnsanda irsən keçən əlamətlərə həmçinin intellekt səviyyəsi, bu və ya digər elmlərə, musiqiyə, rəqsə, idmana, riyazi təfəkkürə meyillilik və bu kimi xüsusiyyətlər daxildir. Fəaliyyət Şəklə diqqətlə baxın. – İnsanın gözünün tünd və ya açıq rəngdə olması əlamətinin irsən ötürülməsində hansı qanunauyğunluqlar müşahidə edilir? – Bunu necə izah etmək olar? 177 • VII fəsil • İnsan sağlamlığına ətraf mühitin təsiri • 7 Lakin bununla yanaşı, insan irsiyyətinə digər amilləri də müəyyən təsir göstərir. Belə ki, uşağın xarakteri təkcə irsiyyətdən deyil, təlim-tərbiyədən, onu əhatə edən mühitdən, sosial vəziyyətdən və s.-dən asılı olur. Uşaqlar bəzi xarakterik cəhətləri valideynlərlə ünsiyyət zamanı götürürlər. Bu səbəb- dən valideynlər bunu nəzərə alaraq öz davranışları ilə uşaqlara nümunə olmalıdırlar. 1. Düzgün cavabı müəyyən edin: 1. Orqanizmin zahirən görünən əlamətlərinin cəmi fenotip/genotip adlanır. 2. Orqanizmin yeni əlamətlər qazanmaq xüsusiyyəti irsiyyət/dəyişkənlik adlanır. 3. İrsiyyətin və dəyişkənliyin qanunauyğunluqlarını öyrənən elm sitologiya/genetika adlanır. 4. İnsan kariotipində 22/23 cüt xromosom var. 5. Kişi və qadının bütün autosom xromosomlar bir-birindən fərqlənir/fərqlənmir. 6. Nəsildə üzə çıxan güclü əlamət dominant/resessiv adlanır. 7. Fərdin bütün irsi xassələrinin cəmi fenotip/genotip adlanır. 2. Anlayışları izah edin və onların arasında olan əlaqələri sxemlərlə təqdim edin. 3. Əlavə məlumat mənbələrindən istifadə edərək heyvan və bitkilərin dominant və resessiv əlamətlərinə dair təqdimat hazırlayın. • Bəzi əlamətlər – məsələn, qan qrup- ları və bəzi irsi xəstəliklər – ətraf mühitin təsiri ilə deyil, yalnız geno- tiplə müəyyən olunur. Digər əlamət- lərin təzahürü isə həm genotipdən, həm də ətraf mühitin təsirindən asılıdır. Məsələn, insanın boyunun hündürlüyü genotipdən asılıdır. Eyni zamanda bu həm də ətraf mühitdən – böyümə dövründə qidalanmadan da asılıdır. ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN G e n F eno tip G e no tip Əlamət Ə t raf mühi t amill əri • irsiyyət • dəyişkənlik • autosom • kariotip • genotip • fenotip • dominant • resessiv A ç a r s ö z lə r 178 İ NSAN İRSİYYƏTİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ ÜSULLARI Digər orqanizmlərdə rast gəlinən irsiyyət qanunauyğunluqları insan üçün də sə- ciyyəvidir. Lakin bu orqanizmlərlə müqayisədə insanda irsiyyət və dəyişkənliyin qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi çətinlik törədir. İlk növbədə, insan üzərində birbaşa təcrübələr aparmaq mümkün deyil. Bundan başqa, insan gec çoxalır, az nəsil verir. Ona görə də insan irsiyyətini və onda baş verən dəyişikliyin öyrənilməsi üçün xüsusi üsullar işlənib hazırlanmışdır. Genealoji üsul nəsil ağacının (şəcərəsinin) öyrənilməsinə əsaslanır. Bu zaman xüsusi simvollardan istifadə etməklə və qo- humluq dərəcələrini göstərməklə öyrəniləcək əlamət qrafik təsvir olunur. Bununla nəsil ağacı tərtib edilir, öyrəniləcək əlamət qohum qruplar- da azı 3 nəsildə izlənilir. Bununla əlamətin dominant və ya resessiv keçməsi müəy- yənləşdirilir. Əkizlik üsulu. Genealoji üsulla əlamətin dominant və ya resessiv olduğu müəy- yənləşdirilsə də, mühitin bu əlamətlərə necə təsir göstərdiyini öyrənmək mümkün olmur. Mühitin genotipə təsirinin müəyyən edilməsi üçün əkizlik üsulundan istifadə olunur. Bu təsirlər bir və ya müxtəlif yumurta əkizləri üzərində öyrənilir və sonra nəticələr analiz edilir. Əkizlik üsulu ilə sifətdə çilliliyin, barmaq izlərinin keçməsi, infeksion xəstəliklərə meyillilik və bu kimi əlamətlər öyrənilmişdir. 47 – İnsan hansı xromosom yığımına malikdir? – Qadının və kişinin xromosom yığımı necə fərqlənir? – Uşağın cinsiyyəti nə zaman və necə müəyyən olunur? Fəaliyyət Məsələni həll edin: • Ailənin irsiyyətində saçın bir hissəsinin ağ rəngli olması (“ağ çəng”) dominant əlamətinə rast gəlinir (sxemə bax). Valideynlərin hansında “ağ çəng” olur? Uşaqların neçə faizində bu əlamətə rast gəlinir. Niyə 5 və 7-ci fərdlərdə “ağ çəng” əlaməti olmur? Saçın “ağ çəng” xüsusiyyətinin irsən ötürülməsi Kişi Qadın Öyrənilən əlamət Nikah Uşaqlar Nəsil ağacı tərtib edərkən aşağıdakı qaydalara əməl edin: a) nəsil ağacının tərtib edilməsi öyrənilən insandan başlanılır; b) qardaş və bacılar anadanolma ardıcıllığı ilə soldan-sağa doğru yerləşdirilir; c) hər nəslin nümayəndələri bir sırada yerləşdirilir. ! Yüklə 4,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|