Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
 
186 
 
 C
İNSİYYƏTİN XROMOSOM TƏYİNİ. CİNSİYYƏTLƏ İLİŞİKLİ İRSİYYƏT 
 
 
 
 
Heyvanların əksəriyyətində iki cinsə mənsub – dişi və erkək fərdlər olur. Fərdlə-
rin müəyyən cinsə mənsub olması onların əsas fenotip xüsusiyyətləridir. 
 
Sxemi  nəzərdən keçirin. Cədvəli dəftərinizə çəkərək  sual işarəsinin yerinə müvafiq 
termin və anlayışları qoymaqla onu tamamlayın.  
–Tamamlanmış cədvəl əsasında hansı nəticələri çıxarmaq mümkündür? 
 
 
44 
?.. 
22 
?.. 
x 
?.. 
y 
?.. 
44 + xy 
?.. 
44 + xx 
?.. 
 
?.. 
 
?.. 
 
?.. 
 
Cinsiyyətin xromosom təyini. Uşağın cinsiyyəti qadın və kişinin qametlərinin 
birləşməsi zamanı  müəyyən olunur. Xromosomlara görə orqanizmin cinsiyyətinin 
təyin edilməsi cinsiyyətin xromosom təyini adlanır. 
İnsanda qadının yumurta hüceyrəsində 22-si autosom, biri X xromosomu olmaqla 
23  xromosom  olur.  Deməli,  istənilən yumurta-hüceyrə  müvafiq  olaraq  bir  X  xro-
mosomu daşıyır. Kişidə isə hər birində 22 autosom xromosom olmaqla X və ya Y-ə 
malik 2 tip  spermatozoid yaranır. Y xromosomu uşağın kişi cinsinə mənsub olma-
sına cavabdehdir.  
Beləliklə, əgər qadının X xromosomuna malik qameti kişinin X xromosomlu qa-
meti  ilə  birləşərsə,  qız,  Y  xromosomuna  malik 
qametlə birləşərsə, oğlan doğulur.  
Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət. Əgər hər hansı bir 
əlamətə cavabdeh olan gen autosom xromosomda 
yerləşərsə,  onda  irsən  keçmə  ata  və  yaxud  ana 
 
Fəaliyyət
49 
– 
Orqanizmin bu və ya digər cinsə mənsub olduğunu genetik 
cəhətdən necə müəyyən etmək mümkündür? 
 
 
• 
cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət
• 
hemofiliya 
• 
rəng korluğu 
A ç a r   s ö z lə r  

---

 
 
187 
 
•   VII  fəsil  • 
İnsan sağlamlığına ətraf mühitin
 
təsiri 
• 
7 
kimi istənilən gen daşıyıcısından asılı olmayaraq oğlan və ya qızlara keçir (məsələn, 
gözün  rəngi).  Buna  səbəb  qadın  və    kişi  hüceyrələrində  autosom  xromosomların 
oxşar olmasıdır. 
Əlamətin X və ya Y xromosomlarında yerləşən genlərin iştirakı ilə irsən nəslə keç-
məsi  cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət,    həmin  genlər  isə  cinsiyyətlə ilişikli genlər  adlanır. 
Cinsiyyətlə ilişikli keçmə zamanı əlamət ya qızlarda, ya da oğlanlarda  üzə çıxır.   
İnsanlarda  müşahidə  edilən  hemofiliya,  rəng korluğu  kimi  xəstəliklərin  yaran-
masına səbəb olan genlər X xromosomunda yerləşir.  
Qulaqda  tüklülük,  dərinin  balıq  dərisi  kimi  pulcuqlu  olması  əlamətlərini  tən-
zimləyən genlər isə Y xromosomunda olur.  
 
 
 
Cinsiyyətlə ilişikli keçən xəstəliklərdən hemofiliyanın irsən keçməsini nəzərdən 
keçirək.  İnsanın X  xromosomunda  dominant  H  geni  qanın normal  laxtalanmasını 
təmin edir. Resessiv  h geni  isə qanın laxtalanmasının azalmasına və hemofiliya 
xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur.  
 
 
• 
İnsanda  rəngli  görmənin  pozulmasını  müayinə  edərkən  polixromatik 
(yun. “
polys” 
– çox, “
chroma”
 – rəng) cədvəl, xüsusi testlər və xüsusi 
aparatlardan istifadə edilir.  
Polixromatik test 
parlaqlığına görə eyni, lakin rənginə görə fərqlənən 
nöqtə və dairələrdən ibarət şəkillərin köməyi ilə tərtib edilir.  
Rəng korluğu olan  
adamlar bu dairələr  
içərisində şəkilləri  
seçə bilmir.   
Onlar yalnız  nöqtə  
və dairələrlə dolu  
olan sahə görürlər. 
 
Qanın normal laxtalanması geni – 
H  
Hemofiliya geni – 
h 
Norma 
Rəng korluğu 
Qismən  
rəng korluğu  

---

 
 
188 
 
Hemofiliyada h geni resessiv olsa da, Y xromosomunda bu genə allel olmadığın-
dan  qanın  laxtalanmaması  əlaməti  yalnız  kişilərdə  müşahidə  edilir.  Genotipində 
hemofiliya genini daşıyan qadınlar, adətən, fenotipcə sağlam olurlar. 
 Hemofiliya insanda uşaq yaşlarından meydana çıxır. Hətta yüngül zədələnmələr 
dərialtı, əzələdaxili kəskin qanaxmalara səbəb olur. Kəsiklər, dişlərin çəkdirilməsi 
həyat üçün təhlükəli qanaxmalarla  və hətta ölümlə nəticələnir. 
Xəstəliklərə qarşı irsi meyillilik.  Xəstəliklərə qarşı irsi meyillilik bəzən xarici 
mühitin təsirindən baş verə bilir. Məsələn, ağciyər xərçənginə meyilli  insanlarda bu 
xəstəliyin inkişafına siqaret çəkmək səbəb olur.  
Əgər  insan  zərərli  vərdişlərindən  əl  çəkərsə,  xəstəliklərə  qarşı  irsi  meyilliliyi 
zəifləyə və hətta itə bilər. İnsanlarda habelə diabet, hipertoniya, mədə yarası və s. 
xəstəliklərə qarşı irsi meyillilik də müşahidə olunur. 
Tibbi-genetik  məsləhətlər.  Dünyanın  inkişaf  etmiş  bir  çox  ölkələrində  tibbi-
genetik məsləhətxanalar  fəaliyyət göstərir. Belə məsləhətxanalar  gənc ailələrə irsi 
xəstəliklərə  malik  uşaqların  doğulması  riskinin  azaldılması  məqsədi  daşıyır.  Bu 
məqsədlə nəsil ağacının tərtibi, xromosom yığımının  öyrənilməsi, biokimyəvi və  s. 
tədqiqatlardan  istifadə  etməklə  müəyyən  məsləhətlər  verilir.  Belə  məsləhətlərə 
qohumlarında  oxşar  xəstəliklər  (məsələn,  ürək  qüsurları,  əqli  və  fiziki  cəhətdən 
geriqalma) olan gənc ailələr daha çox ehtiyac duyur.
 
 
 
 
 
1. Uyğunluğu müəyyən edin: 
 
 
2.  Düzgün ifadələri seçin: 
1) Xromosomlara görə orqanizmin genotipinin təyin edilməsinə cinsiyyətin xromosom 
təyini deyilir. 
2) Allel genlər – homoloji xromosomların eyni sahəsində yerləşən bir genin müxtəlif 
alternativ formalarıdır.  
3) X xromosomunda dərinin balıq dərisi kimi pulcuqlu olması əlamətlərini tənzimləyən 
gen yerləşir. 
4) Qametlər – heyvan və ya bitki orqanizmində cüt allel genlərdən birini daşıyan 
cinsiyyət hüceyrələridir.  
5) Gen – zülal molekulunun hüceyrənin quruluşu haqqında məlumat daşıyan bir 
sahəsidir.  
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
A. Erkək və dişidə bir cüt fərqli xromosomlar. 
B. Orqanizmin bir hüceyrəsinin nüvəsində xromosomlarının 
ümumi miqdarı   
C. Ayrıcinsli orqanizmlərin hüceyrələrinin xarici görünüşcə 
eyni xromosomları 
D. XY 
E. XX 
1. Kariotip 
2. Cinsi xromo-
somlar 
3. Autosomlar 
4. Qadının cinsi 
xrosomları 
5. Kişinin cinsi 
xrosomları 

---