Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
 
163 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
yaşayış şəraiti yaxşılaşdırılır. Respublikamızda Kiçik və Böyük Qafqazın subalp zo-
nasında  Qafqaz  tetrası,  Xəzərin  sahilində,  sututarlarda yaşılbaş  ördəklər  olur. 
Hazırda Naxçıvan MR-də qaya keçisi və Cənubi Qafqaz muflonu, Şirvan qoruğun-
da, Bəndovan və Korçayda ceyrana rast gəlinir. Dağıstan turu Böyük Qafqazın ətə-
yində, Balakən, Qəbələ, Zaqatala və İsmayıllı rayonları ərazisində qeydə alınmışdır. 
Respublikanın çaylarında və Xəzərdə bir çox vətəgə əhəmiyyətli balıqlar ovlanır. 
1959-cu ildən sonra Kür çayında müxtəlif hidrotexniki qurğuların tikilməsi, Xəzər 
dənizi suyunun çirklənməsi və  s. səbəblərdən qiymətli balıq  növlərinin  sayı xeyli 
azalmışdır. Balıq ehtiyatını bərpa etmək və artırmaq məqsədilə respublikada geniş 
miqyasda meliorasiya işləri  aparılır. Balıq yetişdirmək üçün – “Kürağzı”, “Şirvan” 
və “Kür” təcrübə-nərəyetişdirmə və s. müəssisələri istifadəyə verilmişdir.  
 
 
 
 
1.  Yolverilən qatılıq həddi  nədir?  
 
2.  Məsələni həll edin:   
Hövzədən götürülmüş 10 l suda 1 mq fenolun olduğu müəyyən edilmişdir. Fenolun 
yolverilən qatılıq həddi  (YQH) 
10
-3
 mq/
l-
dir.
 Bu sudan məişət məqsədləri üçün istifadə 
etmək olarmı? 
 
3. Azərbaycan Respublikasında nadir, nəsli kəsilməkdə olan növlərin qorunub saxla-
nılması məqsədilə görülən tədbirləri sadalayın. 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

---

 
 
164 
 
 
 
 
 
 “Nəqliyyatın havaya buraxdığı zərərli maddələrin miqdarına görə ekoloji 
vəziyyətin qiymətləndirilməsi”. 
Məqsəd:  
1. Zərərli maddə tullantılarının miqdarının hesablanması. 
2. Alınmış nəticələrin işlənilməsi. 
3. Nəqliyyatın havanın çirklənməsinə təsirinin öyrənilməsi. 
Təchizat: qələm, kalkulyator. 
 
İşin gedişi: 
1. Yaşadığınız evin və ya məktəbin yaxınlığında müəyyən uzunluqda avtomobil yolunu 
seçin. Həmin yer evin və ya məktəbin pəncərəsindən yaxşı görünməlidir.  
2. Avtomobillərin daha az hərəkət etdiyi vaxtda bu yolun uzunluğunu metrlə ölçün (L).  
3 . Gün ərzində 2 dəfə – günorta (12:00–13:00 radələrində) və axşam (18:00–19:00 
radələrində)  həmin küçədən keçən minik, yük, avtobus və mikroavtobusları sayın. 
 
Nəqliyyat növü 
1 saat ərzində keçən 
avtomobillərin sayı 
(12:00–13:00) 
1 saat ərzində keçən 
avtomobillərin sayı 
(18:00–19:00) 
Minik maşınları 
 
 
Yük maşınları 
  
 
Avtobuslar 
  
 
Mikroavtobuslar 
  
 
Qeyd. 1 saat ərzində keçən avtomobillərin sayını hesablamaq üçün göstərilən zaman 
intervalında 15 dəqiqə  ərzində keçən avtomobillərin sayını 4-ə vurub təqribi sayı he-
sablamaq olar.  
 
4.  Təklif olunan göstəricilərdən istifadə edərək həmin küçədə 1 saat ərzində günün fərqli 
vaxtlarında  müxtəlif  avtomaşınların  xaric  etdiyi  dəm  qazının  miqdarını  aşağıdakı 
düsturla hesablayın:  
·
·
 
Burada L – yolun uzunluğu (metrlə), G
m
 – avtomaşının hərəkət zamanı 1 km məsafədə 
xaric etdiyi qazın miqdarı (q/km) cədvəldə verilmişdir, k
m
 – orta hesabla 1 saat ərzində 
yolun seçilmiş hissəsindən keçən avtomobillərin sayı, 1000 –  bir kilometrdə metrlərin 
sayıdır.  
Minik və yük avtomaşınlarının, həmçinin avtobus və mikroavtobuslar üçün G
m
 qiyməti 
cədvəldə verilmişdir. 
 
 
L a y i h ə
 
1

---

 
 
165 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
 
 
Nəqliyyat növü 
k – 1 saat ərzində keçən 
avtomaşınların sayı 
G
m
 
M –  1 saat ərzində 
atmosferə tullanan dəm 
qazının miqdarı 
12:00–13.00 
18:00–19.00 
12:00–13:00 
18:00–19:00 
Minik maşınları   
 
19 
 
 
Yük maşınları 
 
 
75 
 
 
Avtobuslar 
 
 
97 
 
 
Mikroavtobuslar   
 
57 
 
 
Cəmi: 
 
 
 
 
 
 
5.  Cədvəldəki  rəqəmlərdən  istifadə  edərək  günorta  və  axşam  şaatları  üçün  müqayisəli 
diaqramlar qurun.  
 
 
 
12:00–13:00
 
18:00–19:00
 
12:00–13:00
 
 
18:00–19:00
 
12:00–13:00
 
 
18:00–19:00
 
12:00–13:00
 
 
18:00–19:00
 
 
 
M/m 
Y/m 
A 
M/a 
 
(M/m – minik maşınları, Y/m – yük maşınları,  А – avtobuslar, М/а – mikroavtobuslar) 
 
6. Tədqiqat apardığınız sahənin yaşayış binalarına  yaxın olduğunu nəzərə alaraq həmin 
ərazinin ekoloji vəziyyəti haqqında nəticə çıxarın.  
 
 
 
 
M 

---

 
 
166 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitab”ına daxil edilən nadir və mühafizəyə 
ehtiyacı olan bitki və heyvanların öyrənilməsi  
Məqsəd: 
 1. Tədqiq olunan rayonda nadir və mühafizəyə ehtiyacı olan bitkilərin və heyvanların 
yaşadıqları yerlərin tapılması və öyrənilməsi.   
 2. Nadir növlərin morfoloji və bioloji xüsusiyyətlərinin, onların mühit şəraitinə 
uyğunlaşmasının öyrənilməsi. 
 3. Öyrənilən nadir növlərin  yaşayış yerlərinin kiçilməsinin, saylarının azalmasının 
səbəblərinin araşdırılması. 
4. Öyrənilən nadir növlərin  mühafizə tədbirlərinin hazırlanması
. 
Mənbələr: 
1. Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitab”ı 
2. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin rəsmi saytı:  
http://www.eco.gov.az/anket4.php  
3. Digər elektron və çap mənbələri  
İşin gedişi: 
1.  Biliklərinizdən, müşahidələrinizdən, əlavə mənbələrdən,  o cümlədən “Qırmızı 
kitab”dakı məlumatlardan istifadə edərək sizin rayonda yaşayan nadir və mühafi-
zəyə ehtiyacı olan heyvan və bitki növlərinin siyahısını tərtib edin. Onların şəklini 
(fotosunu) çəkin.  
2.  Bitki və ya heyvan növünü təsvir edib cədvəldə qeydlər aparın. 
Növün 
adı 
Morfoloji 
xüsusiyyətləri 
Bioloji 
xüsusiyyətləri 
Yaşayış yeri  Mühit şəraitinə 
uyğunlaşmalar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.  Öyrənilən nadir növlərin  yaşayış sahələrinin, saylarının azalması  səbəblərini 
araşdırın. 
4.  Öyrənilən nadir növlərin  qorunma tədbirlərini təklif edin. 
5.  Apardığınız iş barədə elektron təqdimat, buklet və ya fotoalbom formasında hesabat 
hazırlayın.   
 
 
L a y i h ə
 
2

---