Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
157 fadə etdiyindən, fəlsəfə istər-istəməz həmin dövrün orto- doksal dini görüşləri ilə ciddi polemika və hətta gərgin ideoloji mübarizə şəraitində meydana gəlirdi. İlk antik fəlsəfə məktəbləri dünyanın hansısa antropomorf (insa- niləşdirilmiş) allahlar tərəfindən yaradıldığı və idarə olunduğu fikrindən tamamilə fərqli kosmoloji sistem ya- radırdılar. E.ə. VI əsrdə meydana gəlmiş antik naturfəlsə- fə məktəbləri (Milet məktəbi, Pifaqorçuluq) mövcudatın müəyyən bir vahid əsası olduğunu iddia edir və onu müxtəlif təbiət ünsürlərində axtarırdılar. Fales bu əsası SU, Anaksimandr bütün əkslikləri özündə birləşdirən xaotik APEYRON, Anaksimen HAVA, Heraklit isə əbədi yaşar OD hesab edirdi. Pifaqor və davamçıları varlığın mahiyyətini rəqəmlərdə görürdülər: rəqəmlərdə bütün çoxluq və təklik birləşirdi, onlar bütün harmoniyanın əsasıdırlar. E.ə. V əsrin tanınmış naturfilosofları Empedokl 4 dəyişməz ünsürü – od, hava, su və torpağı hər şeyin başlanğıcı kimi qəbul edir, Anaksaqor isə qeyri- maddi və hər şeyi əhatələyən AĞILı (nus) bütün hərəkə- tin səbəbi sayırdı. Eleya məktəbinin (Ksenofan, Parme- nid) filosofları hesab edirdilər ki, həqiqi varolan təkdir, əbədi və dəyişməzdir, heç nədən yaradılmayıb və heç nə- yə çevrilə bilməz. Belə olduğu halda, ətrafdakı çoxluq, müxtəliflik hissi qavrayışımızın məhsuludur, çünki həqi- qətdə yalnız bir əbədi substansiya mövcuddur. E.ə. V-IV əsrlərə aid antik atomizm məktəbinin nümayəndələrinə (Demokrit, Levkip) görə, bütün mövcudatın əsası boşluqda əbədi hərəkət edən bölünməz, dəyişməz çox ki- 158 çik hissəciklər olan ATOMlardır: onlar bir-birindən həcmlərinə, formalarına görə fərqlənirlər və ətrafımmız- dakı şeylərin fərqi də məhz buradan qaynaqlanır. E.ə. V-IV əsrlərdə meydana gələn yeni filosoflar nəsli, həmçinin fəlsəfə məktəbləri yaratdığı təlimləri ilə antik fəlsəfənin ümumi, vahid başlanğıc axtarışlarında növbəti mərhələni formalaşdırdılar. Bu dövrdə qədim Yunanısta- nın mədəni və siyasi mərkəzinə çevrilən Afina fəal ictimai-siyasi həyat yaşayırdı ki, bu da öz növbəsində ictimai fəaliyyətdən başı çıxan savadlı insanlara ehtiyacı artırırdı. Beləliklə, yeni təsis olunmuş demokratik institutlarda çalışmaq üçün gərəkli olan fəlsəfi bilikləri, siyasi və hüquqi natiqliyi öyrədən müəllimlər – sofistlər məktəbi yarandı. Sofistlər (yunanca “sofiya” – müdriklik) özündən əvvəlki fəlsəfə məktəblərini varlığın ümumi başlanğıcı problemini diqqət mərkəzinə çəkdiklərinə görə tənqid edir, hesab edirdilər ki, bu problem ətraf gerçəkliyi doğru-düzgün dərk etməyə imkan vermir. Sofistlər bütün kosmosun vahid, ümumi substansiyasını deyil, hissi qavrayışlarda üzə çıxan real dünyanı tədqiq etməyə üstünlük verirdilər ki, bu da onları skeptikliyə aparırdı, belə ki, hissi qavrayışlar dünyanın həqiqi, tam mənzərəsini yaratmağa kifayət etmir, insanların təbiət haqqında biliklərini nisbiləşirdi. Antik fəlsəfənin görkəmli nümayəndəsi Sokrat (V əsr) sofistlər kimi əsas naturfəlsəfə problemi olan kos- mosun strukturu və ilkin yaradılış (ontologiya) proble- mini ikinci plana atır, qnesioloji problemi önə çəkərək, 159 ümumi substansiyanı və mütləq biliyi insan şəxsiyyətinin özündə tapmağa çalışırdı. Filosofa görə, bütünlükdə müdrikliyin əsası insanın özünü dərk etməsindədi. Sokrat antik politeist dini düşüncəni açıq şəkildə inkar edən və buna görə “allahlara hörmət etməməkdə, yeni allahlar yaradaraq, gəncləri yoldan çıxarmaq”da ittiham edilən ilk yunan filosofu olmuşdur (buna görə edam edilmişdir). O, icitmai həyatın əsaslarını “yazılmamış qanunlar”da, fərdi insan həyatının əsasını isə “taleyin gərdişi”ndə axtarır, bu zaman yunan fəlsəfəsində ilk dəfə ibtidai şəkildə olsa da vahid yaradıcı – Allah ideyasını səslən- dirirdi ki, bu da sonrakı fəlsəfi düşüncəyə güclü təsir göstərərək, monoteist ideyaların və təlimlərin meydana gəlməsinə təkan vermişdir. Öz fəlsəfi düşüncələrini şifahi şəkildə bildirdiyinə görə, ondan dövrümüzə qədər heç bir əsər saxlanmamışdır. Biz filosofun söylədiklərini Platonun dialoqlarından, Ksenafontun sokratik apolo- giyalarından, Aristotelin və Diogen Laertlinin məlumat- larından öyrənirik. Sokrat eyni zamanda heç bir məktəb də yaratmamışdır. Buna baxmayaraq, ölümündən sonra yaradılmış bır sıra fəlsəfi məktəb məhz onun fikirlərini bu və ya digər şəkildə şərh etməklə məşğul olmuşdur. Bunlardan Evklidin yaratdığı Meqara məktəbinın, Antisfenin banisi olduğu kiniklər və Aristippin əsasını qoyduğu Kirena məktəblərinin, eləcə də Elida-Eritreya məktəbinin (Fedon, Menedem) adları çəkmək olar. Sokrat 160 Sokratın insan qarşısında qoyduğu kamilləşmə məqsədini kiniklər bütün ehtiraslardan və ehtiyaclardan qurtulmada, kirenaiklər isə əzablardan qurtulmada görürdülər. Lakin Sokratın vahid yaradıcı haqqında ideyaları ondan sonra antik fəlsəfənin ən böyük filosofu Platonda inkişaf etdirilərək yeni çalarlar qazandı. Avropa klassik fəlsəfə ənənəsində idealizm cərəyanı- nın banisi hesab edilən Platon (e.ə. 428/427 – 348/347) həm də qədim yunan dünyasında sözün həqiqi mənasın- da ilk fəlsəfə məktəbinin – Akademiyanın (yerli qəhrə- man Akademin adı ilə adlandırılmışdır) yaradıcısı olmuş- dur. Belə ki, antik dövrdə bu və ya digər filosofun şagirdi olmaq mütləq qaydada ondan təhsil almaq deyil, ilk növ- bədə fikirlərinin, təliminin davamçısı olmaq anlamına gə- lirdi. V əsrdən etibarən sofistlərin Afinada açmağa başla- dıqları məktəblərdə isə yalnız fəlsəfə deyil, ritorika, mən- tiq kimi fənlər də öyrədilirdi. Odur ki, Platonun Akademi- yası bütünlükdə fəlsəfə tarixində ilk ixtisaslaşdırılmaış fəlsəfə təhsili ocağı sayılırdı. Lakin Platonun fəlsəfə qar- şısında xidmətləri bununla bitmir. O, “Fedon”, “Pir”, “Fedr”, “Parmenid”, “Sofist”, “Fileb”, “Timey”, “Kriti”, “Dövlət” və digər dialoqlarında (e.ə. 370–360 illər ərzin- də yazılmışdır) varlığın və dünya düzəninin yeni konsep- siyasını yaratmışdır. Filosofa görə, real, maddi dünya və varlıq qeyri-maddi və mütləq kamil, dəyişməz əbədi va- rolan ideyalar (yunanca “idea” – obraz, görünüş, nəsil, üsul), yaxud eydoslar (yunanca “eidos” – görünüş, obraz, nümunə) dünyasının sadəcə təcəssümüdür. Real dünya- Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|