Yazi takip ahmet Dede Secretary yayin tüRÜ Üç Aylık, Uluslararası, Süreli Yayın Type of Publication

DİYANET İLMÎ DERGİ  
· 
 CİLT: 54  
· 
 SAYI: 2  
· 
 NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 2018
28
her  bir  sicim  veya  nesnenin  doğasında,  dolayısıyla  ilaçlarda  da,  belirli
oranlarda sıcaklık ve soğukluk, kuruluk ve yaşlık gibi zıt niteliklerin bu-
lunduğunu kabul eder. Kindî, basit ilaçlarda bu zıt niteliklerden hiç birisi-
nin kendi başına, örneğin sıcaklığın ve soğukluğun, baskınlığı yoktur ve
her birinden bir kısım içerir diye düşünerek, başka bir ifadeyle o basit ilaç
ılıman ve ılımlıdır, yani ne sıcaktır, ne de soğuktur diyerek işe başlar. Son-
ra  Kindî,  bileşik  ilaçlar  konusunda  derecelendirmelerin  (1.ci,  2.ci,  3.cü,
4.cü) aritmetik ilerlemesi, derecelendirmeleri tayin eden kısımların sayıla-
rının geometrik ilerlemesine tekabül ettiğini düşünerek ilaçların etkilerinin
derecelerini  kemiyetsel  olarak  ölçmüştür.
5
 Örneğin  verilen  her  hangi  bir
ilacın sıcaklık derecesi, oranları aşağıdaki tabloda gösterilen oranda sıcak-
lığın ve soğukluğun karışımıyla tayin edilebilir.
Sıcaklık Derecesi
Sıcaklığın Kısımları
Soğukluğun Kısımları
1. derece
2
1
2. derece
4
1
3. derece
8
1
4. derece
             16
1
Kindî’nin bu söylediklerini formülleştirirsek, formül S/So = 2
n
 olur; 
burada S sıcaklık; So Soğukluk; n derecenin değeridir. Daha önce de işa-
ret  edildiği  gibi,  derecelerin  ilerlemesi  aritmetikseldir,  1,  2,  3,  4,  gibi;
oysa  onlara  tekabül  eden  sıcaklığın  kısımlarının  artışı,  2,  4,  8,  16  gibi
geometriktir.
Herhangi bir basit ilaçta, keyfiyetler (sıcak,soğuk,kuru,yaş) arasındaki
sayısal ölçümün kesin ilişkisini bilmekle, Kindî bileşik bir ilaçta, ona giren
her bir basit ilacın ağırlığının, sıcaklığın ve soğukluğun kısımlarının çarpı-
mıyla,  bir  kimse,  kolayca  bileşik  ilacın  derecelerini  hesaplayabileceğini
anlatır. İşte bu noktada ve ötesinde Kindî’nin matematiksel akıl yürütmesi
karışık bir hal alır ve hatta anlaşılması zorlaşır. İşte bunun için olmalıdır ki,
İbn Rüşd (1126-1198), Külliyât adlı eserinde Kindî’nin görüşlerini eleştir-
miştir. Öte yandan Kindî’nin söz konusu eserini  atince çevirisinden oku-
yan ve Kindî’den etkilenen İngiliz filozof ve bilim adamı meşhur Roger
Bacon (1220-1292) da, Kindî’nin görüşlerini övmekle birlikte anlaşılma-
sının zorluğuna işaret etmiştir: “Bileşik bir ilacın derecesi, Kindî’nin De
gradibus’ta anlattığı yöntemle belirlenebilir; ancak bu oldukça zordur ve
herkesin farkında olduğu gibi bu, günümüzün  atin tıpçıları arasında nere-
deyse hiç bilinmez. Bu filozofun sanatında mükemmel olmak isteyen kişi,
matematiğin temellerini iyi bilmesi gerekir; çünkü eşitsizliğin daha büyük
5 
Gauthier,  es Ant c dents Gr co-Arabes de la Psycho-physi ue, 24-25.

---

POSOLOJİ’NİN VE PSİKOFİZİK’İN KURUCUSU OLARAK EL-KİNDÎ
29
ve daha küçük türleri, orantıların türleri ve kesirlerin oldukça zor kuralları
bu yazar tarafından kullanılmıştır.”
6
Kindî’nin söz konusu bu yenilikçi düşüncesi, bazı Müslüman bilginler
ile bazı Hıristiyan ve Yahudi batılı Ortaçağ ve modern dönem bilginlerini
etkilemiştir. Bildiğimiz kadarıyla Doğu İslâm dünyası bilginleri Kindî’yi
takip etmemişlerdir; Kindî’nin kendisi de bu dünyaya ait olmasına rağmen
onun bileşik ilaçlarları yapımıyla ilgili risalesinden haberdar olmamış ola-
bilirler. Kindî’nin etkisi, Batı İslâm dünyasında, yani Endülüs’te görülmüş-
tür. Kindî’den etkilenen bilginlerden ilki, Endülüs’te 11. yüzyılın sonların-
da ve 12. yüzyılın ortalarında yaşamış olan yahudi asıllı Yûnus ibn İshâk
ibn Biklârîş el- İsrâ’îlî olmuştur; Kitâbu’l-Musta’înî adıyla yazdığı farma-
kolojiyle  ilgili  eserinde  Kindî’nin  görüşlerine  yer  vermiştir.
7
    Kindî’den 
etkilenen ilk Endülüslü Müslüman bilgin meşhur Ebû’l-Kasım Halef ibn
Abbas el-Zahravî (936-1013)’dir; Kindî’nin yöntemini en çok kullanmış
olan Kurtubalı bu tabip,  atinler arasında “Abulcasis” adıyla bilinmektey-
di ve kendisi de birçok ameliyat aletinin mucididir. El-Zahravî, Kitâbu’t-
Tasrîf  adlı  meşhur  tıp  eserinin  17.bölümünde  Kindî’nin  görüşlerine  yer
vermiştir.
8
Kindî’den etkilenmiş olan başka bir Endülüslü bilgin de, Ebû
el-Salt Umayya (1068-1134) dır; Basit İlaçların Yapımı ile ilgili eserinde
9
 o 
da Kindî’nin yöntemini kullanmıştır. Ünlü Endülüslü filozof İbn Bâcce’nin
babası  ve  atinler  arasında Albuzale  adıyla  tanınan  Ebû’l-Âla’  ibn  Zuhr
ise, Kindî’nin eseri üzerine bir şerh yazmıştır; maalesef bu şerh bugün ka-
yıptır.
Kindî’nin etkisi daha çok batılı bilginler üzerinde olmuştur. Onun Bile-
şik  İlaçların  Kuvvelerinin  Bilgisi  Risalesi,  meşhur  mütercim  Cremonalı
Gerard (1114-1187) tarafından “De Medicinarum compositarum gradibus
investigandis  ibellus” adıyla  atinceye çevrilmiştir. De rerum  radibus, 
De gradibus,  uia primos gibi daha kısa adlarla da anılan bu  atince çevi-
ri,  ilki  1531  tarihinde  Strasburg’ta  olmak  üzere  1541,1556,  1564,  1579,
1584, 1602 gibi çeşitli tarihlerde, Roma, Patavii (Padova), Venet gibi fark-
lı kentlerde ya tek olarak, ya da başka Müslüman tabiplerin eserlerinin  a-
6 
Roger Bacon, De erroribus medicorum, yayınlayanlar A. G.  ittle ve E. Withington
(O ford: 1928), 166-167.
7 
. Ricordel, “ e m dicament compos : th ories andalouses sur l’ valuation
de  son  degr   (XIIe  si cle)”,  Revue  d’ istoire  de  la  Pharmacie,  No.  330,
2001, 137.
8 
Bu Bölüm, Arapçası ve İspanyolca çevirisyle  . M. Arvide Cambra tarafın-
dan Tratado de pastillas m dicinales seg n Albucasis adıyla yayınlanmıştır,
Almeria, 1996.
9 
Eseri P. Vernia İspanyolcaya çevirerek yayınlamıştır: Tratado de los medica-
mentos simples -Abu-S-Salt Umayya (1068-1134), Alicante, 1999.

---