Yazi takip ahmet Dede Secretary yayin tüRÜ Üç Aylık, Uluslararası, Süreli Yayın Type of Publication

DİYANET İLMÎ DERGİ  
· 
 CİLT: 54  
· 
 SAYI: 2  
· 
 NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 2018
190
Aristoteles filozofların haklı olarak giriştikleri arkhe, ana madde veya
ilk ilke arayışını daha sistemli bir yapıya kavuşturan önemli bir filozoftur.
Heyûlâyı kavram olarak ilk defa kullanan kişidir. Bu bağlamda Aristote-
les’e göre heyûlâ fizik ve metafizik bağlamda olmak üzere iki farklı alanda
değerlendirilmeye muhtaçtır.
9
Aristoteles Parmenides’in savunduğu âlem-
deki çokluğun birliğine yönelik düşüncelerini ciddi bir şekilde eleştirir.
10
Ona  göre  var  olanların  bir  olması  gibi  bir  düşünce  oldukça  anlamsızdır.
Aristoteles’e göre fiziki dünyadaki ilkeler birden çoktur ve sonsuz değil-
dirler. Yani ilke bir değil iki değil ancak üçten de çok olamaz.
Aristoteles heyûlâ kavramını farklı birçok yerde kullanmıştır. Kavramın
ilk olarak karşımıza çıktığı yer, Fizik 192a31-32 metnindedir:
“Maddeyle kastetti im, her bir şeyin altında yatan ilk şey, bir şeyin on-
dan meydana  eldi i ve ilineksel olmayan bir bi imde do al olarak bulu-
nan şeydir  enhyparchontos ”
11
Aristoteles’in bu söyleminde vurgulamak istediği fiziki dünyada her tür-
lü  değişenin  altında  değişmeden  kalan  bir  dayanağın  tespit  edilmesidir.
Metafiziksel anlamda heyûlâ kavramı ise, tüm fiziki alemdeki duyusal nes-
nelere kaynaklık eden ve onların fenomen alemine gelmesini sağlayan iki
ana  unsurdan  birisidir.  Diğer  unsur  olan  suret  ile  bir  araya  gelmesinden
sonra  birleşik  madde  denilen  fiziki  maddeyi  oluştururlar.  Bu  bağlamda
heyûlâ varlığını tek başına ortaya koyabilen bir şey değil, kendisini ancak
birleşik  bir  maddede  öğe  olarak  ortaya  koyabilen  bir  şeydir. Aristoteles
heyûlâ kavramını kuvve ve fiil kuramını ortaya atarak daha anlaşılabilir bir
zeminde inceler. Bu kurama göre, fiziksel maddede yani birleşik maddede,
kuvve ve fiil yani heyûlâ ve suret vardır. Kuvvenin asıl amacı bilfiil hale
geçebilmektir. Bu bakımdan heyûlâ salt kuvve olarak isimlendirilmekte-
dir.
12
Bu sebeple heyûlâ, fiziki dünyadaki tüm nesnelerin maddi kaynağı
konumundadır. Çünkü tüm nesnelerin kendilerini o şey yapan suretleri ile
birleştiğinde, onların hepsine ayrı ayrı maddesini sağlayan güç heyûlâdır.
Bir ağacın tohumunun içerisinde ağacı oluşturan tüm kuvveleri içerisinde
9
Heyûlâ kavramının Aristoteles ve sonraki dönem filozoflarında da kullanım alanları
farklılık  göstermektedir.  Kimi  zaman  fizik  bağlamında  cisimsel  madde  olarak  ele
alınan  kavram  kimi  zaman  metafiziksel  bağlamda  salt  kuvve  olarak  karşımıza
çıkmaktadır. Heyûlâ kavramının incelenmesinde ve tespitinde en önemli sorun budur.
Bu  bağlamda  kavramın  metin  içerisinde  geçtiği  yerlerde  fiziksel  olan  birleşmiş
maddeyi mi metafiziksel olan kuvveyi mi kast ettiğinin ciddi anlamda irdelenmesi
gerekir.
10
Aristotales, Fizik I: 2-3.
11
Aristotales, Fizik 192a, 31-32.
12
Bkz. Aristoteles, Metafizik, 1050b, 25-30.

---

KİNDÎ’YE GÖRE HEYÛLÂ KAVRAMI BAĞLAMINDA ÂLEMİN EZELİLİĞİ PROBLEMİ
191
barındırması gibi, heyûlâ da fizik dünyadaki tüm oluş ve bozuluşun kuvve-
si konumundadır.
13
Heyûlâ kavramını kuvve olarak tanımladığımız takdirde, var olan şeyler
hakkında yorum yaparken onların kuvvesinin ne olduğu sorusuna verile-
cek olan cevap değişkenlik gösterecektir. Fiziksel dünyadaki bir nesne için
kuvve olan diğer bir nesneye göre fiil konumunda olabilir. Yani A duru-
munda heyûlâ
14
olarak kabul edilen şey, B durumunda heyûlâ ve formdan
oluşan  bilfiil  varlık  olarak  kabul  edilebilir.  Örneğin;  sedire  göre  tahta A
durumunda olduğu gibi kuvve yani heyûlâ konumunda iken, ağaca göre B
durumunda olduğu gibi bilfiil konumundadır. Sedir, tahta ve ağaç arasında-
ki ilişkide olduğu gibi, fiziksel dünyadaki nesneler birbirinin kuvvesi ola-
bilmektedir. Yani “sedir tahtadandır” ifadesinde tahtanın fiziksel anlamda
heyûlâ olduğunu belirtmiş oluruz. Şayet kendisi ile ilgili bir başka şeyin
kendisinden  olduğu  söylenemeyecek  bir  ilk  şey  varsa  bu  şey  ilk  madde
olacaktır.
Metafiziksel anlamdaki heyûlâ ise tam anlamıyla salt kuvvedir. Heyûlâ
Ezelî ve ebedidir.
15
. . Kindî de Hey l  Kavramı 
Felsefe Tarihi bağlamında kavram arayışı ve filozofların kavrama yükle-
dikleri anlamları bu şekilde ifade ettikten sonra ilk İslâm filozofu sayılan
Kindî’nin kavrama yönelik işaret ettiği anlamları ve evrenin Ezelîliği soru-
nu ile olan irtibatını incelemekte fayda görüyoruz.
Heyûlâ kavramı; Yunancadan Arapça’ya “hyle” kelimesinden geçmiştir.
İlk kez Süryani tercümanlar tarafından ele alınan kavram, Kindî ile birlikte
diğer İslâm filozofları tarafından da kullanılmıştır.
16
Kindî “ ud d” risale-
sinde heyûlâ kavramı için “çeşitli suretleri kabul eden güç tanımını kullan-
mıştır.
17
Yanı  sıra  buna  şekilsiz  ilk  madde  de  denilebilir.  Kindî  el-tabi’a
kavramının  tanımında  da  bu  kavramı  kullanmaktadır.  Kindî  yanı  sıra
heyûlânın potansiyel bir güç olduğunu öne sürmüş buna bağlı olarak da
Aristoteles’in de ifade ettiği gibi heyûlâ ve suret ikilisinden bahsetmiştir.
Ona göre heyûlâ ve suretin birleşiminden unsurlar meydana gelmektedir.
13
Aristoteles, Metafizik,1032a 15-25.
14
Bu  noktada  Heyûlâ  kavramının  kuvvenin  yerine  kullanılmış  olmasının  nedeni,
kuvvenin  oluş  bozuluşa  uğrayan  nesnelerin  maddesi  olması  olduğu  durumları
belirtmektir.
15
Mahmut Kaya, Kindî Felsefi Risâleler  İstanbul: Klasik Yayınları, 2013), 41.
16
Enver Uysal,  ud d Risâleleri  er evesinde Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel 
Kavramları (Bursa: Emin Yayınları, 2008), 139.
17
Kindî, “Risâle fî hudûdi ve rusûmihâ”, Kindî Felsefi Risâleler içinde, thk. Mahmut
Kaya (İstanbul: Klasik Yayınları, 2013), 2:179.

---