Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 109
Deyir və bununla balalarını acından gömən ərəblərə və səfalət içərisində boğulan rəisləri təxti-rəvan üzərində daşıyan kölələrə apaçıq bir psixoloji təsir yapmaq istəyir:
Omuzlarda gəzmək neçin? Şu zavallı insanları Yük altında əzmək neçin? Halbuki zənginlə yoxsul Bir torpaqdan yaradılmış, Bir sultanla bir qara qul Eyni çamurdan yapılmış. deyir.
Burada Peyğəmbər tamamilə öz gücünə etimad etməyir. O, bütün-bütünə özünə mühit hazırlamağa sarılmış. İşbu nöqtədə Peyğəmbərin yürütdüyü siyasət həp mahiyyətlə marksistlərin “afəti-təbiyyəni insan ağlı intizama salar”, yəni tarixin mülahizə- siz, düşüncəsiz hadisələr yığını nəticəsində meydana gələn cərə- yanına gərəkli bir şəkil, yol vermək olar, fikri doğrudan da özü- özlüyündə isbat edilir. Peyğəmbər əvvəlcə:
Rəhbərin sənəti-kəlam olacaq təbliğat yapan: Bəhs edər busədən, məhəbbətdən İncilər sərpər elmü hikmətdən
olmuşdu. Fəqət bunun ardınca bir doğru və hər bir əsrə müvafiq olan fikri vardı ki, Hüseyn Cavid də həyatın fəlsəfəsini bunda görür və Peyğəmbərin ağzına da
sözlərini verir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 110
Zəif olduqca Peyğəmbər qayət sərt və cəngavər olan Əbutalib oğluna müharibədən çəkinməyi öylə təlqin etmiş ki, Xəttab oğlu- nun Peyğəmbəri öldürəcəyini eşidərkən:
Böyük tanrı mən ediyor
Deməyə məcbur edir. Və hətta sonradan özü də öylə qızır ki, sinirli bir surətdə:
Həp düşmanları güldürür”.
deyir. Lakin bu helm ilə təbliğ üsulu yalnız müəyyən bir zamana qədər davam edir. Xəttab oğlunun yeni dini qəbul etməsi və Xəttab qızilə Səid kibi bir çoxlarını artıq hazır olması bir məqamədək lazım idi. Bu zamanə qədər ayələr söyləmək həp bədihəpərdazlıq, hikmətşünaslıq ilə tərəfdarlar qazanmaq istəyən Peyğəmbər bu dəfə, yeni bir üsula keçmək, əski cəmiyyəti yıx- maq, təərrüzə başlamaya hazırlaşır. Buna görə də iki yol qarşısın- da bulunur. Biri məzkur mühitin içində bulunub təbliğdən təşviqə keçmək və birdən-birə xəlqin bir təbəqəsini – yoxsul sınıfını – bu əyyaşlar; “tülkü”lər və rəqqasə düşkünləri üzərinə hücum etdir- mək və yaxud bunların arasından çəkilib xaricdən bir az da qüvvətli və ağır zərbələrlə bu cəmiyyəti büsbütün məhv etmək idi. Məlum ki, bunların birincisi doğru olmazdı. Çünki bəlkə üsullar həm daim əvvəldə olduğu kibi avand (müvəffəqiyyətli) olmayacaqdı, bəlkə də Peyğəmbərin tərəfdarları içinə bir taqım ünsürlər soxulmaq ilə onun bütün planlarını bərbad edəcək idi. Bəlkə də açıq “vətəndaş” döyüşü və müharibəsi meydana gələcəyi nəticəsində əbdilik zəif düşmüş olacaqdı. Ona görə də ən doğru bir yol: buradan köçmək və Mədinə kibi daha zəngin bir mühitə atılmaqdı, sonra mədinəlilər ilə məkəllilər arasındakı yağılıqdan istifadə edərək bu cəmiyyəti büsbütün ələ keçirmək məsələsi Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 111
meydana çıxardı. Burada Peyğəmbərə bir şey dəxi yardım edə- cəkdi ki, anası Mədinədən olduğu için orada çox-çox əqrabası var idi. Ona görə Peyğəmbər oraya atılır və yenidən Məkkəyi yədi- təsərrüfünə salmaqa müvəffəq olur. Bu qədər yürütdüyümüz mülahizədə biz tarixin gedişini təhlil etmək deyil, bəlkə Cavidin böylə tarixi və ictimai incəliklərdən bacarıqlı bir qələmlə pyesində kompozision yaratmasıdır. O böylə əsaslı cəhətləri unutmayaraq bir quş baxışıyla əsrə göz gəzdirə və qaba taslaq bir rəsm yapan sənətkar kibi fırçasilə iri-iri ləkələr və cizgilər ataraq, böyük bir ictimai müəmmayı təsvir etmiş olur. O, qarışqa addımı ilə yürüyüb incədən-incəyə xətlər cızanlardan deyildir. Qısa deyilsə Cavidin bəzi ictimai görüşləri qəbul ediləcək dərəcədə ola bilir. Təsvir etdiyi ictimai axıntılarda ictimai bir hazırlıq olmadıqda bir quru fərdin və yaxud yüz, iki yüz adamın nə əhəmiyyəti olacağını bir az da hiss edir, fəqət dərindən ayırd etməyir. Burada Cavidin tarix fəlsəfəsinə diqqət etməməsi meydana çıxır. Onu qeyd edəlim ki, müəyyən tarixi bir vəqəyi hər ədib öz məsləkinə müvafiq bir nöqtədən görmək istər. Cavid dəxi öz əsrinin, öz mühitinin gizlin bir surətdə tələb etdiyi cəhəti mey- dana qoyur. O, gözlüklə Peyğəmbərə baxır. Onu bir adi bəşər ha- lına endirir. Fəqət burada Cavid yenə də tərbiyəsi xaricinə, ata-ba- basının ona buraxmış irsi mülahizələri ilə düşünüşü bir dürlü bu- raxmayır. Bu nöqtəyi şair özü “Bahar şəbnəmləri”ndə daha gözəl təqdir edir:
Bir də ram olmaz o dugər bir şeyə. Haqq təcəssüm etsə birdən həpsinə, Tutduğundan kimsə vaz keçməz yenə. Çünki pək gücdür unutmaq keçmişi Həm düşünmək istəməz bir çox kişi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 112
Daha sonra fikrini bir az da aydınlatır və guya Leninin fikrini nəzmə çəkibmiş kibi:
Burada görüldüyü kibi Cavid dəxi ata-babasının görüşilə yaşayır. Realist olmağa çalışsa da olmayır. Digər tərəfdən Cavid özü xəyalpərvər olduğu üçün Peyğəmbəri də bir parça romantik və xəyalpərvər görmək istəyir. Bununla bərabər tarixin vəqələri qarşısında çabalamağa məc- bur olur. Cavid öz qəhrəmanını tamamilə ictimai axınlardan ayır- mağa çalışır; onu bir əsr dahisi görmək istəyir. Peyğəmbərin ətra- fındakıları, Peyğəmbərin kimlər ilə hərəkət etdiyi, o mühitin nə yolla hazırlandığını ictimai baxışdan görməyir. Onların hamısı bir pərdeyi-nisyan içində solub qalır. Kitlənin qızması, kitlənin qımıldanması, kitlənin coşub yürü- məsi və qarşısına çıxan hər bir əngəli basıb keçməsi Cavid üçün bilirsiz qalır. Müəllif ancaq və yenə də ancaq Peyğəmbərin siması ilıə məşğul olmuşdur. Peyğəmbərin heykəli Cavidin gözündə o qədər böyümüş ki, onun arxasında yürüyən ictimai seli görməyir; onu da qeyd edəlim ki, Peyğəmbər tip deyil, öylə də bir İsgəndəri- Kəbir və yaxud bir Çingiz tip olmamışlardır, bəlkə onlar müəyyən bir dövrün indifai bir qüvvəsi olmuşlar. Məzkur dövr içində hər kəs özünü onlara oxşatmaq istər, lakin o, ola bilməz. Kitlənin ayrı-ayrı fərdi öylə müstəsna simaya qarşı son dərəcə zəif qaldığı üçün bunlara da dahi adını vermişdilər.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|