Yodgorliklarini

IV BOB. M E ’ M OR IY YODGORLIKLARDAN
FOYDALANISH
4 .1 . Umumiy m uam m olar
S an ’atning hech b irtu rid a o ‘tm ish qiyofasi m e’m orchilikdagi 
kabi uzoq saqlanm aydi. Boshqa san ’at tu rlarid an farqli o ia r o q
m e ’m orchilik asarlarining ta 's ir kuchi d o im iy va u lard a ishlatil­
gan m ateriallar qanchalik ch id am li b o ‘lsa, u la r shu q ad ar m u s- 
tahkam dir. Bu asarlar o 'z zam ondoshlari g ‘ururini ko‘tarib, kelajak 
avlodni zavqlantirib, davr yutuqlarini o 'z id a n am o y o n qiladi va 
yuksak badiiy qim m atga ega b o 'lg an estetik jih atlarn i o ‘z ichiga 
qam rab oladi.
0 ‘zbekistonning arxitektura yodgorliklari insoniyat jam iy ati 
rivojining boshlang‘ich davrida yuzaga kelgan, insonlam ing am aliy 
talab va ehtiyojlarini qondirish zaruriyati tufayli yuzaga kelgan, 
xalqning asriy m adaniyati tim soli, m e 'm o rla r tajribasining xazi- 
nasi, ustalar iste'd o d in in g ifodasidir.
Tarixan shakllangan aholi punktlarining o ‘ziga xosligini saqlab 
qolish insoniyatni o ‘ylantiruvchi asosiy m u a m m o lard an biridir. 
K o ‘pgina tarixiy sh ah arlar m arkazining m e 'm o riy k o ‘rinishini 
yo‘q otish xavfi tu g ‘ilgan edi. Bu m asalani h al qilishda hozirgi 
vaqtda arxitektura yodgorliklaridan foydalanish jiddiy ah am iy at 
kasb etadi. T arixiy-m e’m oriy inshootning uzoq vaqt yashashi k o ‘p 
jih a td a n u n d a n to ‘g‘ri foydalanishga b o g iiq .
Bugungi kunda 0 ‘zbekiston m e’m orlari u ch u n zam onaviy sha- 
harsozlikning dolzarb ijtim oiy-iqtisodiy va badiiy m u am m o lari- 
d a n biri tarix iy -m e’m oriy m erosni saqlash va ulardan zam onaviy 
m aqsadlarda foydalanishdir. Bu qayta qurish tarixiy inshoot yoki 
m e ’m oriy yodgorlikning faqatgina ayrim b o ia k la rin i jism o n an
saqlab qolishdan iborat b o ‘lmay, u larn i qayta qurilayotgan jo y - 
n in g butun ijtim oiy. texnik, sanitar-gigiyena va estetik talablariga 
javob bera oladigan zam onaviy hayotiga kiritishdan iborat.

---

Y odgorlikning yaxshi saqlanishiga uning jam iyat m anfaati 
u ch u n faol xizm ati orqali erishish m um kinligini e 'tir o f etm o q
kerak. C hunki o ‘z vazifasini bajarm ay qo‘ygan m e’moriy yodgorlik 
jism onan vayron b o 'la boshlaydi. 0 ‘z mohiyatiga ko‘ra m e'm orchilik 
faqat ko‘rgazm a obyekti b o ‘lib qolm ay, u inson bilan bevosita 
m uloq otda b o iis h n i talab qiladi. S huning u ch u n yodgorlikning 
o ‘z tarixiy va badiiy ah am iy atini saqlagan holda uzoq yashashi- 
ning yo‘llaridan biri — ilmiy asoslangan m oslashtirish usulidir. 
Y odgorlikdan o q ilo n a foydalanish tarixiy tu m an va sh ah am in g
uzoq vaqt saqlanishini, shaharlarimizning takrorlanmasligi va o ‘ziga 
xosligini ta ’m inlaydi.
Bu qiyin m u a m m o n i tashkil etgan savollar keng k o ia m li — 
shaharni b u s-b u tu n fazoviy m u hitini tashkillashtirishdan boshlab, 
yodgorlikdan am ald a foydalanish, u larning atrofini ob od o n lash - 
tirishni tashkil qilishgacha o ‘z ichiga qam rab oladi.
G a p faqat m e ’m oriy yodgorlikdan m e ’m oriy eksponat va 
m uzey sifatida foydalanishda em as (ekspozitsiya va m uzeyshunos- 
iik maxsus adabiyotda yetarlicha yoritilgan va bunday joylarni lo- 
yihalash b o 'y ic h a katta tajriba to ‘plangan), balki m e’m oriy yo d - 
gorliklarning m a 'lu m b ir m ajm uyidan m ad an iy -m a'rifiy , tu ris- 
tik va boshqa m aqsadlarda foydalanish ustida borm oqda.
M e 'm o riy yodgorliklarga sh u n ch a m utaxassislar va ah olin in g 
k o ‘p q atlam i to m o n id a n b o 'lg a n qiziqish faqat m a d an iy atn i 
saqlash em as, balki um u m iy urbanizatsiya (jam iyat rivojlanishida 
sh ah arla r rolining oshish jaray o n i) nuqtayi n azaridan h am tabiiy 
holdir.
«M e'm oriy yodgorlik» tushunchasini biz u ch bosqichda ko‘rib 
chiqam iz:
1. 
S h aharso zlik m asshtabi ko 'lam id a: Bu bosqichda tabiiy- 
m a d an iy va m o d d iy m u h itn i saq lashn in g um u m iy m asalalari 
hal etiladi. Bu siluetni, kom pozitsion bir butunlikni sh ah ar em o - 
tsio n al m u h itin i saqlash, q o ‘riqxona va yodgorliklar atrofini ta r- 
tibga solib tu rish h u d u d iy zonasini tashkil qilishdir.
D eyarli h am m a zam onaviy shaharlar, favqulodda istisno hol- 
la rd an tashqari, shu ju m la d a n , boy o ‘tm ishga ega b o 'lg an va o ‘z 
tarixiy yadrosini saqlab qolgan sh ah arlar m arkazdan boshlab

---

tashqariga kengaya boradi. Bu bir butun organizm, yangi shahar- 
sozlik tuzilm alari (yo'ldosh-shaharlar) va bo sh q alar boMishi 
mumkin. Bunday yangi, zam onaviy, sifatli va estetik om illarga 
o ‘tish sharoitida bir tom ondan inshootning bir xilligidan boshqa 
tom ondan vaqtinchalik 
0
‘tkinchi holatlarni hisobga oluvchi kom - 
pozitsiya yaratishdan saqlab qolishga yordam beruvchi m e'm oriy 
m ajm ualar va alohida joylashgan yodgorliklar m uhim o ‘rin kashf 
etadi. Binolarning vaqtinchalik foydalanishda xilma-xilligi va 
yechimning bir butun majmuasi shaharsozliknt loyihalashda hisob­
ga olmaslik mumkin bo'lmagan asosiy omillardir. Bundan tashqari, 
«me’m oriy yodgorlik» tushunchasining o ‘zi ham kengaydi. Agar 
ilgarilari bu tushuncha faqat ayrim yodgorlik yoki m ajm ualam i 
o‘z ichiga olgan b o ‘lsa, hozir m e ’m oriy yodgorlik, uning atrofi, 
uning ta ’sir doirasi, uni atrofdan idrok qilishga yordam beruvchi 
orqa plandagi qurilish — bularning ham m asi m e’moriy yodgor­
likni aniqlashga kiritiladi.
«Shaharsozlik yodgorligi» tushunchasi — ko'chalar, alohida 
binolar, tum anlar ham hayotimizga m ustahkam kirib qoldi. Sha­
harsozlik yodgorliklari bir butun borliqni yaratishga yordam be­
radi, aniq ta'sirchan atrof-m uhitni yaratadi, shaharsozlikning 
asosiy belgisi bo ‘lib xizmat qiladi.
S hahar m uhiti, odatda, turli davr inshootlaridan tashkil 
topadi, binolar aniq bir o ‘zaro aloqa va o 'zaro ta ’sirda boMadi. 
Shahar rivoji jarayoni obyektiv qonuniyatlarga asoslanadi. Yangi 
ijtim oiy ta la b la r shahar m u h itin i, ju m la d a n , m e 'm o rc h ilik
yodgorliklarini tashkillashtirishga qo'yiladigan o ‘zgaruvchan ta- 
lablarni o ‘ziga jalb qiladi. Biz m a ’lum m a'n o d a m e'm orchilik 
yodgorliklari hisoblangan binolarda va binolar orasida yashaymiz, 
ishlaymiz, dam olamiz. Tarixiy markazlardagi hozirgacha saqlan- 
gan m e ’m orchilik oldiga prinsipiat yangi talablarni q o kygan 
binolarning 50 foiziga yaqini aw algi yuz yillikning 50-yillari- 
gacha qurilgan binolardir. Eski binolardan foydalanish prinsip- 
lariga munosabatni hal qilmay turib, tarixiy markazlarga ega bollgan 
shaharlarni tashkillashtirish muam m osini hal etib bo'Imaydi. U lar 
juda ulkan b o lish id a n qat’iy nazar, bunday boy zaxiradan za­
monaviy hayotda foydalanmay, m e ’moriy eksponatga aylangan

---

m arkazlarga ega b o ig a n Buxoro, Samarqand, Toshkent. Xiva, 
Q o ‘qon va 0 ‘zbekistonning boshqa tarixiy shaharlarini ko‘z ol- 
dimizga keltira olmaymiz.
2. Tarixiy tum an m asshtabi koiam ida: Bu bosqichda yod­
gorliklam i va ularning guruhidan funksional foydalanish masa- 
lalari binolardan foydalanishning umumiy yo‘nalishlari alohida 
hal qilinadi, bular turizm va dam olish binolari, uy-joy, m ada- 
n iy -m a’rifiy binolar va boshqalar bo iish i m um kin.
3. Ayrim yodgorlik m asshtabi ko‘lamida: Yodgorlikning o ‘z 
darajasi uning o ‘ziga 
xos
m uam m o va yechim lari bilan birga un ­
dan foydalanishning aniq vazifasi.
Shunday qilib, tarixiy-m e’moriy m erosdan foydalanish m u ­
am m osi — m e’m oriy yodgorlikni o‘rab tum vchi m uhitni tashkil 
qilish, uning funksional vazifasini tanlashdan iborat.
U transport aloqa y o ila rin i tashkil qilish, yodgorlik atrofini 
obodonlashtirish va ko'kalam zorlashtirish, zam onaviy binoni 
m e’m oriy yodgorlik bilan «bogiash», uning «fon»ini tashkil qi­
lish va boshqa qator alohida o'Tganib chiqishni talab qiluvchi ko‘p 
m asalalarni o‘z ichiga oladi. Bu m uam m olam ing keyingi rivoji 
shahar fazoviy m uhitining yechimini yaxlitlikda-tarixiy hudud- 
lam i saqlash, m uhofaza hududlarini aniqlash, shahar kom pozi- 
tsion yaxlitligini saqlash kabi masalalarni o ‘z ichiga oladi. Sha­
h a r m uh itin i tashkil qilishga bunday yondashish nam unalari 
M oskva, Sankt-Peterburg, Kiyev, Lvov va boshqa shaharlar- 
ning tarixiy markazlarida kuzatiladi. Ulardagi tarixiy rayonlar alo­
hida qo ‘riqxona hududlariga ajratilgan, turistik va m adaniy-ma’rifiy 
maqsadlar uchun faol foydalaniladi. Biroq qator holiarda me’moriy 
yodgorliklar baland binolar bilan nom uvofiq yonm a-yonlikka 
tushib qoladi, o ‘zining sh ah ar qurilishidagi aham iyatidan m ah- 
ru m b o ia d i. Shubhasiz, bunday obyektlam ing m e’morchiligi, 
kontrastlik qonuni asosida hal etilishi m um kin b o isa -d a , beril- 
gan holatlarda loyihalashda yodgorliklar bilan yangi inshootlar- 
ning qulay o ra lig in i hal qilish masalasi e ’tibordan chetda qolgan. 
Shaharlar tarixiy m arkazlarining bosh rejalarini ishlab chiqishda 
bu m asaialar o'rganib chiqiladi va ilmiy tadqiqotlar natijalari 
bosh planni loyihalashda asos b o iad i.

---

Arxitektura yodgorliklaridan foydalanish, ularni zam onaviy 
shaharning jonli tizimiga kiritish. m uam m oning sanab o ‘tilgan 
jihatlaridan tashqari, katta iqtisodiy ahamiyatga ega binolar va in- 
jenerlik tarmoqlarini qayta tiklash, qim m at turadigan ta'm irlash 
ishlarini qo kshganda ham, albatta yangi qurilishdan arzonga tu - 
shadi. Masalaning boshqa tom oni — m e'm oriy yodgorliklarga xos 
b o ig a n yuqori estetik sifatlar, kishilarni jalb qiluvchi ularning 
salobati, masshtabliligi, chuqur bilishga xizm at qiluvchi aha- 
miyatidir. Tabiiyki, turm ushning alohida shiddat bilan rivojla- 
nishi aynan, m e’moriy yodgorliklarning bir joyga jam langan zo ­
nalarida kuzatiladi. Binolar, yodgorliklar juda yaxshi saqlanib, 
m am lakat turizm i va xorijiy turizm ning rivoji hisobidan davlatga 
yaxshigina darom ad keltirib, b ir vaqtning o ‘zida muvaffaqiyatli 
foydalanishga moslashtirilishi mumkin. M uamm oning eng umumiy 
jihatlari shulardir.