Yusupova Z. X

 
 

---

140 
5.5. To‘g‘ri chiziqli tekis harakat 
Tekis harakat paytida, jism ixtiyoriy bir xil vaqt oralig‗ida bir xil yo‗lni 
bosib o‗tadi. Bu holatda tezlikning kattaligi o‗zgarmas bo‗ladi (agar harakat egri 
chiziqli bo‗lsa tezlik yo‗nalish bo‗yicha o‗zgarishi mumkin). 
To‗g‗ri chiziqli harakat paytida traektoriya to‗g‗ri chiziq hisoblanadi. Bu 
holatda tezlikning yo‗nalishi o‗zgarmaydi (tezlikning kattaligi harakat bir tekis 
o‗tmasa o‗zgarishi mumkin). 
To‗g‗ri chiziqli tekis harakatda harakat bir tekis va to‗g‗ri chiziq bo‗yicha sodir 
bo‗ladi. Bu holatda, tezlikning kattaligi ham, yo‗nalishi ham o‗zgarmaydi. To‗g‗ri 
chiziqli harakatni ifodalash uchun X o‗qini, odatda harakat chizig‗i bo‗ylab 
yo‗naltirishadi, jismning holati esa uning koordinatalari yordamida ko‗rsatiladi. Bu 
holatda, siljish kattaligi koordinatalarning farqiga teng. To‗g‗ri chiziqli tekis 
harakatda tezlikni aniqlashni yozaylik: 
,
)
(
0
t
x
x
t
х





bunda 
x
0
– t = 0 ga teng bo‗lgandagi koordinata 
x 
– joriy (t) vaqt momentidagi koordinata 
t 
– harakat vaqti 
Bundan, koordinatalarni harakat vaqtiga bog‗liqligini olamiz: 
x = x
0
 + 

· t
 
 
5.6. Tezlanish. Erkin tushish va uning tezlanishi 
 
Jismning umumiy holatdagi harakatida tezlik vektorining kattaligi ham 
yo‗nalishi ham o‗zgaradi. Ushbu o‗zgarishlar qanchalik tez o‗tishini tavsiflash 
uchun maxsus kattalik, ya‘ni tezlanish qo‗llaniladi. 
Jismning lahzadagi tezlanishi yoki traektoriyaning berilgan nuqtasida tezlanishi 
vektor kattalik
bo‗ladi. Ushbu vektor kattalik tezlik vektorining o‗zgarishlarini 

---

141 
ushbu o‗zgarishlar sodir bo‗lish vaqtiga nisbatini vaqt intervalining cheksiz 
kamayishi paytidagi intiladigan chegaraga teng: 
t
a
t






0
lim
Tezlanishning SI birliklar tizimidagi o‗lchov birligi – m/s
2
. 
To‗g‗ri chiziq bo‗yicha harakatlanishda, barcha nuqtalardagi tezlik vektori jism 
harakatlanayotgan to‗g‗ri chiziq bo‗ylab yo‗nalgan bo‗ladi. Tezlanish vektori ham 
ushbu to‗g‗ri chiziq bo‗ylab yo‗nalgan bo‗ladi. 
To‗g‗ri chiziq bo‗yicha harakatlanish, agar vaqtning har qanday oralig‗ida, 
jismning tezligi bir xil kattalikda o‗zgarsa tekis o‗zgaruvchan deyiladi. 
Bu holatda 
t



nisbat vaqtning har qanday intervali uchun bir xil. SHuning 
uchun, tezlanishning kattaligi va yo‗nalishi o‗zgarmay qoladi: 
.
const
a

To‗g‗ri chiziqli harakat uchun tezlanish vektori harakatlanish chizig‗i bo‗yicha 
yo‗nalgan. Agar, tezlanishning yo‗nalishi tezlik vektorining yo‗nalishi bilan to‗g‗ri 
kelsa, unda tezlikning kattaligi ortadi. Bu holatdagi harakatni 
tekis tezlanuvchan
deb atashadi. Agar, tezlanishning yo‗nalishi tezlik vektorining yo‗nalishiga 
qarama-qarshi bo‗lsa, tezlikning kattaligi kamayadi. Bu holatdagi harakatni 
tekis 
sekinlanuvchan
deb atashadi. 
Tabiatda tabiiy teng tezlanishli harakat mavjud – bu erkin tushish. 
Erkin tushish
 
deb, jismga yagona kuch – og‗irlik kuchi ta‘sir qilgan paytda uni 
tushishiga aytiladi.
Galiley tomonidan o‗tkazilgan tajribalar shuni ko‗rsatadiki, erkin tushish 
paytida barcha jismlar bir xil tezlanish bilan harakatlanadi va uni 
erkin tushish 
tezlanishi
deb atashadi hamda g harfi bilan belgilashadi. Erning yuzasiga yaqin 
joyda g = 9,8 m/s
2
. Erkin tushishning tezlanishi Erning tortish kuchi bilan 
belgilanadi va yuqoridan pastga qarab yo‗nalgan. Qat‘iy aytganda, bunday 
harakatlanish faqat vakuumda bo‗lishi mumkin. Havoda pastga tushishni taxminan 
erkin deb hisoblash mumkin, agar harakatlanishga havo tomonidan qarshilik 
ko‗rsatuvchi kuch og‗irlik kuchidan kichkina bo‗lsa. 

---

142 
Erkin tushayotgan jismning harakatlanish traektoriyasi dastlabki tezlik 
vektorining yo‗nalishiga bog‗liq. Agar jism vertikal ravishda pastga tashlansa, 
unda traektoriya – vertikal bo‗lak hisoblanadi, harakatlanish esa teng o‗zgaruvchan 
hisoblanadi. Agar, jism vertikal ravishda yuqoriga otilsa, unda traektoriya ikkita 
vertikal bo‗laklardan iborat bo‗ladi. Avvaliga, jism teng susaygan holatda 
harakatlanib ko‗tariladi. Eng yuqori ko‗tarilgan nuqtasida tezlik nolga teng bo‗lib 
qoladi, undan so‗ng jism teng tezlanish bilan pastga tushadi. Agar, dastlabki tezlik 
vektori gorizontga nisbatan burchak ostida yo‗naltirilgan bo‗lsa, unda jismning 
harakatlanishi parabola bo‗yicha sodir bo‗ladi. Havoning qarshiligi bo‗lmagan 
paytda uloqtirilgan koptok, disk, yadro, uzunlikka sakrayotgan sportchi, uchib 
ketayotgan o‗q va boshqalar aynan shunday harakatlanadi. 
Faraz qilaylik, gorizontga burchak ostida otilgan jism (Ø
0
) dastlabki
0

tezlikka ega. Harakatlanish, dastlabki tezlik vektori orqali o‗tuvchi vertikal yuzada 
sodir bo‗ladi. Koordinatalarning boshlanishini sanoq nuqtasiga joylashtiramiz, 
koordinata o‗qlarini esa gorizontal (
X
) va vertikal (
Y
) ravishda yuqoriga 
yo‗naltiramiz. Jismning uchish davridagi har qanday nuqtasidagi tezlanishi, uning 
erkin tushish tezlanishiga (
g
) teng. 
Vektor g ning 
X
o‗qqa proeksiyasi nolga teng. SHuning uchun ushbu o‗q 
bo‗ylab harakatlanish 
)
cos(
0
0





х
tezlikdagi bir tekis hisoblanadi. 
g
vektorning 
Y
o‗qqa proeksiyasi – 
g
ga teng. SHuning uchun, ushbu o‗q bo‗ylab 
harakatlanish 
g
– tezlanishli va dastlabki tezligi
)
sin(
0
0





oy
bo‗lgan teng 
o‗zgaruvchan hisoblanadi. SHunday qilib, gorizontga nisbat burchak ostida otilgan 
jism bir vaqtning o‗zida ikkita mustaqil harakatlanishda ishtirok etadi: gorizont 
bo‗ylab bir tekis harakatlanishda va vertikal bo‗ylab teng o‗zgaruvchan 
harakatlanishda. Ø
0
=45º bo‗lganda uchish uzoqligi maksimal bo‗ladi. 
SHuni nazarda tutish lozimki, parabolaning simmetrik nuqtalaridagi tezlik 
modul bo‗yicha bir xil, lekin vertikal proeksiyalarning yo‗nalishi qarama-qarshi. 
Jism ballistik harakatlanganda 
X
o‗qni kesib o‗tishi mumkin, agar otishning 
dastlabki nuqtasi jismning kelib tushadigan nuqtasidan yuqorida joylashgan bo‗lsa.