Yusupova Z. X

5.4. Tezlik. Harakatlarni vaqt bo‘yicha tavsiflari 
 
Fazoda harakatlanuvchi jismning holati qanchalik tez o‗zgarishini tavsiflash 
uchun 
tezlik 
deb nomlangan maxsus tushuncha ishlatiladi. 
Jismni ma‘lum bir uchastkadagi traektoriyasining o‗rtacha tezligi deb, uning 
bosib o‗tgan yo‗lini harakatlanish vaqtiga nisbatiga aytiladi: 
.
.
t
s
V
ўр

Agar, traektoriyaning barcha uchastkalarida o‗rtacha tezlik bir xil bo‗lsa, unda 
bu harakatlanish 
 
tekis
harakat
deb ataladi. 
Sport biomexanikasida tezlik to‗g‗risidagi masala muhim hisoblanadi. 
Ma‘lumki, biron bir masofaga yugurish tezligi ushbu masofaning uzunligiga 
bog‗liq. Sportchi chegaralangan vaqt ichidagina maksimal tezlikda yugurishi 
mumkin. Stayer 
yuguruvchilarning o‗rtacha tezligi, odatda sprinter 
yuguruvchilarnikidan past bo‗ladi. 
 
Hisoblashni qulay amalga oshirish uchun, o‗rtacha tezlikni jismning 
koordinatalari orqali ham yozib olsa bo‗ladi. To‗g‗ri chiziq bo‗ylab 
harakatlanishda, bosib o‗tilgan yo‗l oxirgi va dastlabki nuqtalar koordinatlarining 
farqiga teng. Agar,
t
0
vaqt momentida, jism koordinatasi 
x
0 
nuqtada bo‗lsa, 
t
1
vaqt 

---

137 
momentida esa, koordinatasi x
1
nuqtada bo‗lsa, unda bosib o‗tilgan yo‗l 

x
 
= x
1 
– 
x
0
, harakatlanish vaqti 

t
 
= t
1 
– t
0
bo‗ladi. Bu holda 
.
.
t
x
V
ўр



Fizika va matematikada 

belgisini ishlatish bir xil tipdagi kattaliklarning 
farqini belgilash uchun yoki juda kichik intervallarni belgilash uchun 
foydalaniladi. 
Umumiy holatlarda, yo‗lning turli uchastkalaridagi o‗rtacha tezliklar har xil 
bo‗lishi mumkin. 
 
O‗rtacha tezlik o‗zgarib turadigan harakatlanish 
notekis harakat
deb ataladi. 
Hisoblashlar amalga oshirilayotgan intervalning kamayishi bilan o‗rtacha tezlik 
ma‘lum bir chegaraga intiladi. Ushbu chegara – lahzadagi tezlik yoki 
traektoriyaning ushbu nuqtasidagi tezlik deyiladi. 
Harakatlanishning 
oniy tezligi
, yoki 
traektoriyaning ushbu nuqtasidagi tezlik
deb, shunday chegaraga aytiladiki, unga qarab interval cheksiz kichraygan paytda 
jismni ushbu nuqta atrofida siljishi vaqtga nisbatan intiladi: 
.
lim
0
dt
dR
t
R
V
t






Tezlikning kattaligi SI tizimida – m/s. 
Ko‗pincha tezlikni boshqa birliklarda belgilashadi (masalan, km/soat da). 
Zarurati bo‗lganda bunday kattaliklarni SI tizimiga o‗tkazish mumkin. Masalan, 54 
km/soat = 54000 m / 3600 s =15 m/s. 
Bir o‗lchamli holat uchun lahzadagi tezlik jism koordinatasidan vaqt bo‗yicha 
hosilaga teng: 
.
dt
dx
V

Bir tekis harakatlanishda o‗rtacha va oniy tezliklarning kattaliklari bir–biriga 
to‗g‗ri keladi va o‗zgarmas bo‗ladi. 
Oniy tezlik – vektorli kattalikdir. YUgurish paytida sportchining oniy tezligi 
o‗zgaradi. Bunday o‗zgarishlar, ayniqsa sprint yugurishlarida sezilarlidir. 
 

---

138 
YUguruvchi sportchi o‗z harakatini tinch holatdan boshlaydi va maksimal 
tezlikka erishguniga qadar tezlikni oshiraveradi. YUguruvchi erkaklar uchun 
tezlanish vaqti tahminan 2 s, maksimal tezlik esa 10,5 m/s ga yaqinlashadi. Barcha 
masofadagi o‗rtacha tezlik ushbu ko‗rsatkichdan past bo‗ladi. 
YUgurish o‗rtacha tezligini masofaga bog‗liqligi. 
Sportchi o‗zining yugurishi paytida maksimal tezlikni uzoq vaqt saqlay 
olmaydi. Sababi, u, kislorod etishmayotganini seza boshlaydi. Gavda mushaklari 
tarkibida kislorod zahirada yig‗ilgan bo‗lib, keyinchalik nafas olish paytida yana 
kislorod kelib tushadi. SHuning uchun, sprinter sportchi o‗zining maksimal 
tezligini zahiradagi kislorodni sarflab bo‗lguniga qadar ushlab turishi mumkin. 
Bunday kislorod tanqisligi 300 m masofaga kelib yuzaga chiqadi. SHundan kelib 
chiqqan holda, uzoq masofalarga yugurishda sportchi o‗z tezligini maksimal 
tezlikdan pastroq darajada ushlab turishi lozim. Masofa qanchalik uzun bo‗lsa, 
tezlik shunchalik past bo‗lishi kerak, chunki kislorod butun masofani yugurib 
o‗tish uchun etishi kerak. Faqatgina sprinter yuguruvchilar masofaning oxiriga 
qadar maksimal tezlikda yuguradilar. 
Musobaqalarda sportchi raqiblari ustidan g‗alaba qozonishga yoki rekord 
o‗rnatishga intiladi. YUgurish strategiyasi shunga bog‗liq. Rekord o‗rnatish 
maqsad qilib qo‗yilganda, shunday strategiya tanlanadiki, unda sportchi, finishga 

---

139 
etib kelishi momentiga mushaklaridagi kislorod zahirasi to‗liq tugashiga olib 
keladigan tezlikda yuguradi. 
Sportda maxsus vaqt tavsiflari qo‗llaniladi.
 
Vaqt momenti
(t) – bu, nuqta, jism yoki tizim holatining vaqt o‗lchovi bo‗lib, 
uni aniqlashda sanoq nuqtasining boshlanishidan ungacha bo‗lgan vaqt oralig‗i 
o‗lchanadi. Vaqt momentlari bilan harakatlanish yoki uning ma‘lum bir qismini 
(fazasini) boshlanishi va tugashi belgilanadi. Vaqt momentlari bo‗yicha 
harakatning muddati aniqlanadi.
 
Harakat davomliligi
(

t) – bu, harakatning vaqt o‗lchami bo‗lib, harakat 
boshlanishi va tugashining vaqt momentlarini farqi bilan o‗lchanadi:

t = t
tugash
– t
boshlanish
. 
Harakat davomliligi, uni chegaralovchi ikkita vaqt momenti o‗rtasida o‗tgan 
vaqt o‗lchovidan iborat. Momentlarning o‗zi muddatga ega emas. Nuqtaning 
yo‗lini va uning harakatlanish muddatini bilsak, uning o‗rtacha tezligini aniqlash 
mumkin.
 
Harakat tempi, sur’ati
(N) – bu, harakat qaytarilishining vaqt o‗lchovi. U, vaqt 
birligi ichida qaytariluvchi harakatlarning (harakatlar chastotasi) soni bilan 
o‗lchanadi: 
.
t
I
N


Bir xil muddatdagi qaytariluvchi harakatlarda, ularni vaqt birligida o‗tishini 
temp
(sur‘at) tavsiflaydi. Temp – harakat muddatiga qarama-qarshi kattalik. Har 
bir harakatning muddati qanchalik uzun bo‗lsa, temp shunchalik past bo‗ladi va 
aksincha.
 
Harakat ritmi
(bir maqomda o‗tishi) – bu harakat qismlari nisbatining vaqt 
o‗lchovi. U, vaqt oralig‗ining nisbati – harakat qismlarining o‗tish muddati 
bo‗yicha aniqlanadi: 
...
;
;
3
4
3
2
1
2






t
t
t
CHaqqonlik
– bu, yo‗nalishni hisobga olmagan holda masofani bosib o‗tish 
tempi.