Yusupova Z. X

XII-BOB. SILJITUVCHI HARAKATLAR.
12.1.Asosiy tushunchalar va talablar 
Biomexanikada siljituvchi harakatlar deb vazifasi biron-bir jismni (snaryadni, 
koptokni, raqibni, sherikni) siljitish bo‗lgan harakatlarga aytiladi. Siljituvchi 
harakatlar juda ham turli - tumandir. Sportda bunga misollar sifatida uloqtirishlar, 
koptokka zarba berishlar, akrobatikada sherikni uloqtirishlar va shu singarilarni 
keltirish mumkin. Sportdagi siljituvchi harakatlarga, odatda, quyidagi maksimal 
kattaliklarga erishish talabi qo‗yiladi:
a) ta‘sir kuchi (shtangani ko‗tarishda),
b) siljiyotgan jismning tezligi (uloqtirishlarda),
v) aniqlik (basketbolda jarima to‗pi tashlashlari).
Bu talablar (masalan, tezlik va aniqlik) birgalikda namoyon bo‗lish hollari 
tez-tez uchrab turadi. Siljituvchi harakatlar orasida quyidagilar bir-biridan 
ajratiladi:
a) siljuvchi jismlarni tezlashtirish bilan (masalan, nayzani uloqtirish),
b) zarbali o‗zaro ta‘sir bilan (masalan, tennis yoki futboldagi zarbalar).
Sportdagi ko‗pchilik siljituvchi harakatlar biron-bir snaryadga (koptokka, 
uloqtirish uchun snaryadga) uchish tezligi berish bilan bog‗liq bo‗lganligi 
sababli, biz bu erda, eng avvalo, sport snaryadlarini uchishining mexanik 
asoslarini qarab chiqamiz.

---

311 
12.2. Sport snaryadlarini uchishi
Snaryadni uchish traektoriyasi (xususiy holda, uchish masofasi) quyidagilar 
orqali aniqlanadi: 
a) uchishning boshlang‗ich tezliki,
b) uchish burchagi, 
v) snaryadni uchirish joyi (balandligi) ,
g) snaryadni aylanishi
d) havoni qarshiligi; bu, o‗z navbatida, snaryadning aerodinamik 
xususiyatlariga, shamolning kuchi va yo‗nalishiga, havoning zichligiga bog‗liq 
(atmosfera bosimi past bo‗lgan tog‗larda havo zichligi kam bo‗ladi va sport 
snaryadi uchishning xuddi shunday boshlang‗ich sharoitlarida uzoqroq masofaga 
uchib borishi mumkin). 
Gorizontga (OX o‗qiga) nisbatan 
0

burchak ostida otilgan jismning boshlang‗ich tezligi
V
0
bo‗lsin (1-rasm). 
1-rasm. Gorizontga (OX o‗qiga) nisbatan 
0

burchak ostida otilgan jism harakati. 
Jismning bunday harakati boshlang‗ich tezlik vektori orqali o‗tadigan vertikal 
tekislikda sodir bo‗ladi. Koordinata boshini boshlang‗ich nuqtaga joylashtiramiz, 
koordinata o‗qlarini esa gorizontal (OX) va vertikal yuqoriga (OU) yo‗naltiramiz. 
Ixtiyoriy uchish nuqtasida tezlanish erkin tushish tezlanishi g ga teng bo‗ladi. 
OX
o‗qiga 
g 
vektorning
 
proeksiyasi nulga teng. SHuning uchun OX o‗qi bo‗ylab harakat 
tekis harakat
hisoblanadi va uning tezligi kattaligi V
x
 
= V
o
· cos (θ
o
) ga teng bo‗ladi. 
g
vektorning O
Y 
o‗qiga proeksiyasi –
g 
ga teng
. 
SHuning uchun bu o‗q bo‗ylab harakat 

---

312 
tezlanishi 
g
va boshlang‗ich tezligi